Қазақстан заң жүзінде ер мен әйел теңдігін мойындаған мемлекет. Алайда өмір шындығы мен заңдағы баптар арасында терең алшақтық бар. Бұл теңсіздік ең алдымен сана деңгейінде, көзге көрінбейтін, бірақ сезілетін мәдени кодтарда жатыр. Ал сол санаға ең қатты ықпал ететін құрал – бұқаралық ақпарат құралдары. Өкінішке қарай, Қазақстандағы БАҚ-тың басым бөлігі гендерлік стереотиптерді жоюдың орнына, керісінше, оларды қайта-қайта өндіруде.
БАҚ – сананы улай ма, тәрбиелей ме?
Медиа – жай ғана ақпарат көзі емес. Ол – қоғамдық пікір қалыптастыратын күш. Бірақ бұл күш әйелдің бейнесін көркемдеуде әділетті ме? Қазақстандағы телеарналар мен басылымдарда әйел образы көп жағдайда асүйде жүрген, баламен отырған, немесе күйеуін күтумен шектелген кейіпкер ретінде беріледі. Ал ер адам – шешім қабылдаушы, көшбасшы, батыр. Бұл шындық па, әлде таптаурын түсініктің жемісі ме?
Мысалы, MediaNet Халықаралық журналистика орталығының 2023 жылғы зерттеуінде қазақстандық телеарналардағы жаңалықтарда спикерлердің 78%-ын ер адамдар құрайтыны анықталған. Әйелдер тек 22% жағдайда ғана сөз алады, оның ішінде денсаулық, отбасылық қатынас, сән мен тұрмыстық тақырыптар басым.
Медиа зерттеуші Әлия Мұстафина бұл туралы былай дейді:
«Гендерлік теңсіздік – редакциялық саясаттың бір бөлігін құрайды. Спикер таңдауда да, жаңалықтың берілуінде де бейсаналық дискриминация бар».
Жарнамадағы жасырын тәрбиелеу
Қазақстандық жарнамалардың басым бөлігі – гендерлік стереотиптің тірі дәлелі. Әйел – үй тазалап жүрген, кір жуып жатқан, косметика жарнамалап тұрған әлсіз бейне. Ер адам – көлік жүргізіп, бизнес жасап жүрген мықты тұлға. Бұл бейнелер тек көркем құрал емес, жас ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыратын жасырын тәрбие.
UN Women және ЮНЕСКО-ның 2022 жылғы есебіне сәйкес, қазақстандық жарнамалық роликтердің 67%-ында әйел бейнесі тек үй шаруасына байланысты көрсетіледі. Сондай-ақ әйелдер туралы материалдардың 58%-ы олардың сыртқы келбетіне немесе жеке өміріне назар аударады, кәсіби жетістіктері назардан тыс қалады.
Феминист белсенді Динара Егеубаева бұл туралы ашық айтып отыр:
«Қазақстанда әйел адам ер азаматпен тең дәрежеде өмір сүруі үшін ол өз құқығын күнде дәлелдеуі керек. Ал БАҚ бұл күресті жиі елемейді, тіпті жоққа шығарады».
Телеарналар мен сериалдардағы “токсик махаббат”
Қазақстандық сериалдар мен ток-шоуларда әйелге деген қысым жиі “романтика” ретінде ұсынылады. Мысалы, күйеуінің әйелге қол көтеруі «қызғаныштың белгісі» ретінде түсіндіріледі. Ал әйелдің үндемей төзуі – «адал жар» мінезі болып көрініс табады. Бұл – зорлық-зомбылықты романтикаландыру. Мұндай сюжеттер жас көрерменге зорлықты қалыпты жағдай ретінде ұсынады.
Қоғам неге тең емес? Статистика сөйлесін
Дүниежүзілік экономикалық форумның 2023 жылғы Гендерлік Теңсіздік туралы баяндамасына сәйкес, Қазақстан 146 елдің ішінде 65-орында.
Саяси өкілдік пен экономикалық мүмкіндіктерде әйелдердің үлесі өте төмен. Мысалы, Парламентте әйелдердің үлесі 30%-ға жеткенімен, шешім қабылдау деңгейіндегі ықпалы аз. Ірі компаниялардың басқарушы құрамында да әйелдер сирек кездеседі.
UN Women ұйымының Орталық Азия бойынша өкілі Асия Қарашева былай дейді:
«Медиа гендерлік теңдікке қол жеткізуде басты рөл атқарады. Егер БАҚ әйелдердің рөлін тек тұрмыстық деңгейде көрсететін болса, онда қоғам да солай қабылдай береді».
Қайда барамыз? Не істеу керек?
Гендерлік теңдік – тек әйелдердің мәселесі емес. Бұл – еркіндік пен әділеттің, жалпы қоғамның денсаулығының көрсеткіші. Егер ер адамдар да “нағыз еркек жыламайды”, “әрқашан мықты болуы тиіс” деген қысыммен өмір сүрсе, онда бұл теңсіздік – екі жақты қасірет.
Не істеуге болады?
• Медиа саласында гендерлік сезімталдық бойынша арнайы оқыту бағдарламалары енгізілуі тиіс;
• БАҚ-та әйел сарапшылар мен көшбасшылардың көрінісін көбейту қажет;
• Жарнама мен контентке гендерлік анализ жүргізетін тәуелсіз бақылау органдары құрылуы керек;
• Мемлекеттік деңгейде БАҚ-ты гендерлік кодекспен реттеу жөнінде бастама көтеру қажет.
Түйіндей келе, Теңдік – сән емес, қажеттілік
Гендерлік теңдік – бұл жай сөз емес. Бұл – қоғамның болашағы, әділдігі мен адамгершілігінің көрсеткіші. Қазақстанның БАҚ кеңістігі осы бағытта батыл қадам жасамайынша, заңдағы теңдік – жай формалдылық күйінде қала береді.
Үнсіздік уақыты өтті. Енді шындықты айту керек.
Толқынбек Жансая
Битимова Инкара
Мұрат Жанерке
