Кәмелетке толмағандардың қылмысы – қазіргі қоғамдағы ең өзекті мәселелердің бірі. Бұл құбылыс тек бір елмен шектелмейді, ол жаһандық сын-қатер болып табылады және оны жан-жақты талдау мен тиімді алдын алу әдістерін әзірлеу қажет. Осы сұхбат аясында біз қылмыстық құқық, криминология және кәмелетке толмағандардың қылмыстарын сотқа дейінгі тергеп-тексерудің процессуалдық аспектілері саласындағы танымал зерттеуші Диана Кошеновамен әңгімелесеміз.
– Диана, сіз неге дәл осы тақырыпты зерттеу үшін таңдадыңыз?
– Мен кәмелетке толмағандар қылмысын зерттеуді таңдадым. Өйткені бұл – қылмыстық құқықтың ең осал санаттарының бірі. Жасөспірімдер көбінесе қиын өмірлік жағдайларға тап болады және олардың қылмыс жасауы әрдайым саналы түрде болмайды. Кәмелетке толмағандарды қылмысқа итермелейтін себептерді зерттеу, олардың құқықтарын қорғау және әлеуметтік бейімделу механизмдерін әзірлеу өте маңызды. Менің зерттеуім кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық процесті жетілдіруге және әділетті құқық жүйесін құруға бағытталған.
– Зерттеуіңіздің негізгі маңыздылығы неде?
– Кәмелетке толмағандардың қылмысы, бұл – жай ғана статистикалық көрсеткіш емес, кешенді тәсілді қажет ететін әлеуметтік құбылыс. Менің зерттеуімде криминологиялық аспектілер, қылмыстық мінез-құлықтың себептері мен детерминанттары, сондай-ақ сотқа дейінгі тергеудің процессуалдық ерекшеліктері талданады. Менің зерттеуім тек Қазақстан үшін ғана емес, халықаралық деңгейде де маңызды, өйткені кәмелетке толмағандар қылмысы және олардың қайта әлеуметтенуі көптеген елдерде кездеседі.
– Зерттеу аясында қандай елдерді қарастырдыңыз? Нәтижелі тәжірибелерді атап өте аласыз ба?
– Өз жұмысымда мен Қазақстан, АҚШ, Германия және Ұлыбритания заңнамасы мен құқық қолдану тәжірибесін салыстырмалы түрде талдадым. Мысалы, АҚШ-та «ювеналды юстиция» тұжырымдамасы белсенді қолданылады, ол тек жазалауды ғана емес, кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды түзетуді де қамтиды. Германияда жасөспірімдердің қайта қылмыс жасауын болдырмау үшін ерте араласу жүйесі жұмыс істейді. Ал Ұлыбританияда кәмелетке толмағандарға әлеуметтік бағдарламалар арқылы кінәсін өтеуге мүмкіндік беретін қалпына келтіру әділеттілігіне ерекше көңіл бөлінеді.
– Зерттеу нәтижесінде қандай қорытындылар жасадыңыз?
– Салыстырмалы талдау негізінде кәмелетке толмағандар қылмысымен күресте ең тиімді шаралар – алдын алу, қалпына келтіру әділеттілігі және жазаға сараланған тәсіл екенін айтуға болады. Қазақстанда бұл бағытта оң өзгерістер бар, бірақ әлі де шешуді қажет ететін мәселелер жетерлік. Оларға, мысалы, кәмелетке толмағандар қылмысын тергеуге мамандардың қатысуы, қайта әлеуметтендіру бағдарламаларын енгізу және жастардың құқықтық тәрбиесін жетілдіру жатады.
– Бұл тақырыптың даму келешегі қандай?
– Болашақ зерттеулер әртүрлі елдердің құқықтық жүйелерін ескере отырып, ювеналды юстицияның бірыңғай стандарттарын әзірлеуге бағытталуы керек. Сандық технологиялардың кәмелетке толмағандар қылмысына әсерін терең зерттеу және жасөспірімдер арасында қайталанатын қылмыстардың алдын алу бағдарламаларын әзірлеу қажет. Мен бұл саладағы халықаралық ынтымақтастық пен ғылыми білім алмасу қылмыстық әділет жүйелерін едәуір жақсартатынына сенімдімін.
Түйін:
Диана Кошенованың зерттеулері криминология мен қылмыстық құқық саласына маңызды үлес қосады, кәмелетке толмағандар қылмысы деңгейін төмендетуге арналған практикалық шешімдерді ұсынады. Оның жұмысы тек ұлттық құқықтық жүйені жетілдіруге ғана емес, сонымен қатар халықаралық деңгейде де қолдануға әлеуеті бар, болашақ ұрпақ үшін әлемді әділетті ете алады.
Жаннұр Болат
