Қазіргі кездегі ең үлкен экологиялық мәселе –климаттың өзгеруі. 2015 жылғы Париж келісімі іс-әрекет тұрғысынан шешуші болды, өйткені 195 ел осы ғасырдың соңына дейін өнеркәсіпке дейінгі дәуірде ғаламдық температураның 2°C дейін көтерілуін шектеуге және оны 1,5°C дейін төмендету бойынша жұмысты жалғастыруға келісті. Декарбонизация бұл атмосфераға көміртегі шығарындыларын, әсіресе көмірқышқыл газын (СО2) азайту процесі. Оның мақсаты-эмиссиясы төмен жаһандық экономикаға қол жеткізу және энергетикалық ауысу арқылы климаттық бейтараптыққа қол жеткізу. Экономиканы дамыту үшін органикалық отынды жағу арқылы адамзат көмірқышқыл газының шығарындыларын арттырды. Бұл парниктік эффектінің бір себебі, сондықтан жаһандық жылыну мен климаттың өзгеруінің себептерінің бірі. Декарбонизация энергияның ауысуын қажет етеді, бұл көміртекті энергия өндіруден алып тастайтын құрылымдық өзгеріс. Бұл таза балама энергияға негізделген экономикалық электрлендіру, ол тек жер сіңіре алатын энергия шығарады.
Тиімді декарбонизация-бұл көмірдің бейтараптылығына мүмкіндігінше төмен бағамен қол жеткізуге тырысу әдісі, сондықтан әрбір энергияны соңғы тұтыну бәсекеге қабілетті баламаларды қолдана отырып шығарындыларды азайтады.
Энергияның тиімді ауысуының бірінші міндеті - жаңартылатын энергияны оның энергия өндіру портфеліне интеграциясының артуының арқасында осы мақсатқа тез арада және бәсекеге қабілетті түрде жетуге қолайлы электр секторын толық декарбонизациялау. Бұл шамамен 65 жылға қарай жаңартылатын энергия өндірісінің 2030%, 85 жылға қарай 2050% жететін болады. Ол үшін келесі әрекеттерді орындау қажет:
- Жаңартылатын энергияны ынталандыру және бәсекелестік тетіктерін ілгерілету.
- Желілік инфрақұрылымның дамуы мен цифрлануы тұрақты және болжамды нормативтік базаға ие.
- Жүйенің тұрақты түрде қажетті күш пен икемділікке ие болуын қамтамасыз ету үшін сыйымдылық механизмін құру.
- Энергия үнемдеудің жоғары тиімділігін арттырыңыз және жаңартылатын энергияның жоғары өткізгіштігін басқаруды ынталандырыңыз.
Екінші мәселе - электрлендірудің күшеюі арқылы экономиканың басқа салаларын көміртексіздендіру, негізінен көлікте (электромобильдер арқылы) және ғимараттарда (электр жылу сорғылары арқылы). Ол үшін энергия арасында теңдестірілген бәсекелестік ортаны құрудың негізін қалау қажет:
- «Ластаушы төлейді» қағидасына сәйкес біртекті экологиялық салықты орнатыңыз (барлық энергия көздері декарбонизация шығындарын көтереді).
- Электрлендірудегі кедергілерді алып тастаңыз, электрмен қамтамасыз етілмеген шығындарды жойыңыз және электр энергиясын түпкілікті пайдалануға ықпал етіңіз.
Электрленбейтін энергия
Жеткізу, авиация, ауыр жүк тасымалдау немесе жоғары температуралы өнеркәсіп сияқты тұтынушылардың кейбір қосымшалары, олар электрлендіруде мүмкін емес немесе бәсекеге қабілетсіз. Бұл жағдайларда көміртегі бейтараптылығына жету үшін көміртегісіз отынды қолдану қажет, дегенмен олардың технологиялық дамуы әлі жетілмеген, сондықтан ағымдағы шығын өте жоғары.
Бұл тауашалар Еуропалық Одақтың энергия шығыны мен шығарындыларының 16%-ын құрайды, сондықтан олар жалпы есептеулерге аз әсер етеді және қажет технологиялар бәсекеге қабілетті болғаннан кейін оларды декарбонизациялауға болады. Дүниежүзілік Банк, Еуропалық Одақ және ЕҚДБ өкілдері Қазақстанның көміртекті бейтараптық бойынша үлкен әлеуеті барын айтып, қолдау көрсетуге дайын екендігін білдірді.
Декарбонизация –бұл бүкіл әлем алға қойған жол. Климаттық өзгерістердің қаупі бүкіл әлемді дүр сілкіндіріп, дағдарысқа ұшыратуы мүмкін, осыған орай «жасыл» экономикаға ауысу өте маңызды іс.
Осы өзекті мәселеге байланысты Әл-Фараби атындағы Казақ ұлттық университетінде (www.kaznu.kz) қарашада «Экономиканы декарбонизациялаудың жаңа жолы (KZGT-2023)» атты бірінші халықаралық конференция өтті. Тұрақты даму мақсаттарының 13-бағыты бойынша өткен іс-шараны Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ мен Санкт-Петербор политехникалық университеті бірлесіп ұйымдастырды.
Қазақстан, бүкіл әлемдік қоғамдастық сияқты, тұрақты және үдемелі экономикалық өсуді, қоғамның әлеуметтік жауапкершілігін және әріптестік пен бейбітшілік жағдайында қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге ұмтыла отырып, жаһандық климаттық өзгерістерге бейімделу жолдарын белсенді іздестіруде. 2023 жылдың басында "Қазақстан Республикасының 2060 жылға дейінгі көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы" қабылданды, оның алдында "Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшу тұжырымдамасын" іске асыру, индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламаларын әзірлеу және енгізу, БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарын имплементациялау жөніндегі үлкен және көпсалалы жұмыс жасалды.
Конференцияда жеті түрлі бағыт бойынша 7 секция жұмыс істеді. "Экологиялық тұрақтылық, экономиканың әлеуметтік жауапкершілігі" секциясын Тұрақты даму бойынша ЮНЕСКО кафедрасы ұйымдастырып, өткізді. Секцияның мақсаты - экономиканы декарбонизациялау жолында қоғамның экологиялық тұрақтылығы мен әлеуметтік жауапкершілігін арттыру үшін ең оңтайлы шешімдерді көрсету.
Секция жұмысына 30дан астам адам, оның ішінде Индонезиядан келген исламдық қаржы жөніндегі маман, сондай-ақ Қазақстан мен Өзбекстаннан келген Орталық Азия университеттері мен ғылыми-зерттеу институттарының өкілдері–әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ, ҚР ҰӘМ Экономика институты, Нүкіс тау-кен институты және т. б. қатысты.
Жиында шетелден келген қонақтар өз тәжірибелерімен, ойларымен бөлісіп, экономика және энергетика салаларындағы өзекті мәселелерді қозғап, ұсыныс-пікірлерін жеткізді.
Конференция барысында тұрақты даму бағыттары бойынша өмір сүру сапасын жақсарту, адам денсаулығын нығайту, энергияны үнемдеу, тиімді институттар құру, технологияларды жетілдіру, экологияны сақтау, энергетика саласындағы инклюзивті өсу мен энергияны тұтыну, энергетикалық ауысу және цифрлық трансформация мәселелері талқыланды. Сонымен қатар қалдықсыз көмір технологиялары, сутегі мен атом энергетикасының дамуы, көлік қозғалғыштығы және климаттың өзгеру тақырыптары да қозғалды.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Тұрақты даму бойынша ЮНЕСКО
кафедрасының қауымдасқан
профессоры Қожахан А.К.
