Қатар жүрген күндерді сыйлайықшы. «Біреу ерте, біреу кеш бір құлайды» деген әнді талай шырқасақ та, сол жақсылармен қатар жүрген күндердің ертең керек боларына мән бере бермейтін бейғам халықпыз ғой. Амал не! Міне, бүгін сол бейғамдықтан сипаланып отырғанымыз мынау. Жас ұлғайғаннан кейін жады құрғыр да тозады екен. Әйтпесе Әбеңмен, Әбілез Жүнісұлымен өткен әрбір күніміз сағына еске алып, сапыра әңгімелеп отыратын жарқын шақтар еді ғой.
Мен жұмысқа қалай қабылдандым?
Қалта телефоным қолды-аяққа тұрмай бебеулеп қоя берген соң алғанмын. Арғы жақтағы жігіт аса сыпайы кейіпте сәлем беріп, аты-жөнін «Сержан Сәрсенбайұлы» деп таныстырып жатыр. Мені сырттай танитын көрінеді.
– Аға, сіз «Мектеп дене тәрбиесі» журналында істедіңіз ғой. Мені сіздің бастығыңыз болған, әрі редактор, әрі шебер спортшы, әрі әнші, композитор Әбілез Жүнісұлы деген кісінің өмірі қызықтырады. Сол кісі жайында бір естелік жазып берсеңіз, – деп қолқа салды. Қапелімде абдырап қалдым.
Жазу-сызу деген – қағаз кемірген журналист, ақын, жазушы деген халықтың ұстап қалатын сырқаты. Онымен ұдайы шұғылданып тұрмаса, рухани жақтан қатты азаптанады. Алайда жазғаныңды баса қоятын газет-журнал да табыла бермейді. Ешкім оқымаса, жазған-сызғаныңнан не қайыр, не пайда? «Іздегенге сұраған» деп, «газетке керек еді» деп тұрған соң, келісе кеттім. Міне, енді неден, қалай бастасам екен деп отырмын…
1985 жылғы көктем. Құлжа қаласының құлпырып тұрған көктемі болатын. Жоғары оқу орнын бітіріп, жұмыс таппай жүрген кезім. Қаңғалақтап жүріп, қарным ашқан соң қаладағы «Су үсті асханасы» деген мейрамханаға бас сұқтым. Іште бір үстелде «Іле» газетінде істейтін Камылжан Мұсақан деген ағамыз отыр екен. Барып сәлем бердім. «Кел-кел» деген соң, жанындағы бос орынға жайғастым. Ол кісімен бірге қою қара қасты, қызыл шырайлы, қыр мұрын, аса көрікті бір кісі отыр. Күн жексенбі еді. Ол кісілер аздап «сыралатып» отыр екен. Менің жұмыс іздеп жүргенімнен хабардар әлгі Камылжан деген кісі жұлып алғандай:
– Әбе, мына жігіт маған іні болып келеді. Жұмыс іздеп жүрген. Ал, Әбілез аға журналына істейтін атқа жеңіл, тайға шақ осындай жігітті таппай жүрген еді ғой. Сол кісіні тап қазір осында шақырып, кездестірсек қайтеді? – демесі бар ма?
Камекеңнің Әбесі – Әблемет деген кісі екен. Ол кісі қарсы болған жоқ. Телефон шалып еді, жақын маңда тұратын көрінеді. Әбілез ағалары да жетіп келді. Аса ірі денелі, бурыл тартқан қалың шашын артына қайырған, бұл кісі де жаңағы Әблеметтен аумайтын кісі екен. Жапырлай сәлем беріп жатырмыз. Мен де өзімді иықты жігіттер қатарында санаушы едім, мына кісімен салыстырғанда алып құстың жанындағы торғайдай болып қалдым. Бұл бір жұмыс іздеп жүрген жылға жуық уақыттан бергі оң жамбасыммен тұрған күн болды. Әлгі ағаларым даяшыға ас мәзірін алдырып, келген кісіге тәбетіне қарай ас бұйыруды ұсыныс етті. Салқын сырадан ала отырып, тамақтанып болған соң, Әбілез де маған қытай тіліндегі бір газетті тауып, оқытып, аудартып көрді де: «Комитет бастығы қосылса болды, жұмыстамын деп ойлай бер», – деп уәде берді. Ұзын сөздің қысқасы, Әбілез ағамен осылай таныстым да, ол кісінің «оң қолы», журнал қызметкері болып шыға келдім.
«Мектеп дене тәрбиесі» атты бұл журналдың жарыққа шығуы біраз қиындықтарды бастан кешіпті. Оны мен журналға келгеннен кейін Әбілез ағаның өз аузынан естідім.
«Мектеп дене тәрбиесі» журналының шаңырағы қалай биіктеді?
1980 жылдары жоғарының қаулысымен Іле Қазақ автономиялы облысын Жоңғар үстіртіндегі Күй Тұн деген қаладан Құлжа қаласына көшіріп әкелді. Жаңа орынға, жаңадан көшіп келген облыс тұтасымен жаңа ғимараттармен жабдықталып, жаңа кадрлармен толықтырылады. Ол тұста қазақы қандары бойларында тасып тұрған, сол елдің автономиялы саясатын шемішкеше шаққан кісілерден облыс бастығы болып Дияр Құмашұлы, облыстық партком секретарының орынбасары болып Нұрсапа деген ағаларымыз келіп, тұрғылықты халқы өзге ұлтқа толып бара жатқан қазақтың байырғы қаласы Құлжаны қазақ тіліндегі орта, бастауыш мектебі, мал шаруашылық, ауылшаруашылық, дәрігерлік, техникалық техникумдары, кілең қазақ қыздарынан құралған ілме-тоқыма фабрикасы, Іле педагогикалық университеті мен педколледжі бар қазақы қалаға айналдырып жіберді. Жер-жердегі қазақтың мықты дәрігерлері мен медбикелерінен құралған емханалардан бірнешеуінің еңсесін көтереді. Міне, осындай мүмкіндікті тиімді пайдаланып, облыстың басшылық алқасына келген сол абзал азаматтармен тізе қоса еғбек еткен облыстық Дене тәрбие комитетінің меңгерушісі Манапхан Бәженейұлы мен Әбілез Жүнісұлы деген кісілер Қытайдың орталығы Бейжіңнен қытай тілінде «Жұң Хуа дене тәрбиесі», «Мектеп дене тәрбиесі» журналының, Шыңжаң Ұйғыр автономиялы районының орталығы Үрімжіден ұйғыр тілінде «Шыңжаң тән тәрбиесі» атты журналдың шығатынын, ал, жаңа орынға көшіп келіп жатқан Іле Қазақ автономиялы облысында қазақ тілінде бірде-бір дене тәрбиесі журналының жоқтығын, тіпті керек болса дене тәрбиесі пәнінен сабақ беруге арналған оқулықтың да жоқтығын көлденең тартып, жоғары-төменгі Үкіметтер мен Парткомдарға ат сабылтып жүріп, 1985 жылы тұрақты түрде Үкімет қаржыландырып отыратын, маусымдық «Мектеп дене тәрбиесі» атты осы журналды жарыққа шығарыпты.
Журнал әкімшілік жақтан облыстық дене тәрбиесі комитетіне қарайтын, қаржысы жоғарыдан бөлініп отыратын басқарма болып құрылып, басқарма бастығы, редакцияның бас редакторы болып Әбілез Жүнісұлы тағайындалыпты. Дене тәрбиесі комитетінің меңгерушісі Манапхан Бәженейұлы журналдың аға ақылшысы екен. Журналдың толыққанды жұмыс істеуі үшін оның қызметшілер құрамы да бірте-бірте толықты. Әбдібек Әбдіманапұлы, Әсенжан Өтіш, Сәдетхан, Жанар деген кісілер редакция коллегиясы болып, әрқайсысымыз өзімізге жүктелген айдарлар бойынша жұмыс атқардық. Маусым сайын жарық көретін 62 беттік бұл журнал «Елдің спорттық тынысы» деген айдарда сол елдің спорт саласына арналған саясаттары, бағыт-бағдарлары мен елдің іші-сыртындағы маңызды жарыстарды жарияласа, «Мектеп дене тәрбиесі» айдарында қытай, ұйғыр, қазақ оқытушыларының дене тәрбиесі сабағындағы үздік тәжірибелері мен жетістіктерін таныстырып отырды. Мұнан өзге «Бұқаралық дене тәрбиесі», «Ұлттық дене тәрбие ойындары», «Спорт алыптары», «Тәні саудың дені сау» сынды айдарлар журнал сыйымдылығына қарай әрқилы сандарда тұрақты түрде беріліп тұрады.
Біз журнал жарыққа шыққан сол алғашқы жылдарда спорт саласында қолына қалам алған майталман маман тілшілердің тапшылығынан журналда жарияланатын мақала қорының жетіспеушілігі, қазақ тіліндегі спорттық атау-терминдердің бір ізге түсірілмегендігі сынды көп қиындықтарды бастан кешірдік. Осындай қиындықтардан шығуда Әбілез Жүнісұлы жоғары-төменгі қатысты орындармен шебер байланыс орнатып, Қазақстаннан қазақ тіліндегі «Спорт», «Қазақ әдебиеті» сияқты газеттерге жазылып, «Қазақ спорт алыптары» деген айдарымызда жойқын күштің алыптары Балуан Шолақ, Қажымұхан Мұңайтпасұлы, Жақсылық Үшкемпіров, таеквондошы Мұстафа Өзтүрік, әлемдік желаяқ Марат Жыланбаев, бокс шеберлері Ермахан Ыбрайымов сынды толып жатқан спорт шеберлерін таныстыру арқылы бір жағы мақала қорының тапшылығын шешіп, екінші бір жағынан спорт газетіндегі қолданыстағы қазақша спорттық атау-терминдерді пайдалану арқылы терминдерімізді бір ізге түсіруге мүмкіндік алдық. Ең үлкен жетістік – елдегі жастарымыздың баспасөз беттерінен басқа ұлттардың жетістігін ғана оқып, көріп жүрген тар өрістерін кеңейтіп, қазақ ұлтынан да әлемдік чемпиондардың шығатынына көздерін жеткізе білдік. Сонымен бірге әртүрлі аймақтардағы спорт саласындағы қызметкерлер арасынан өз өңіріндегі спортшылар мен дене тәрбиесінен сабақ беретін мұғалімдердің жетістіктерін журналымызға үзбей жолдап отыратын спорт тілшілері қосынын қалыптастырдық.
Спортқа деген махаббатын оятқан
1990 жылдардан бері Қытайдағы қандастарымыз арасынан сол елдің ішіндегі біріншіліктер мен Әлемдік чемпиондар шығып жатса, ол, әрине, сол Әбілез Жүнісұлы басшылығындағы «Мектеп дене тәрбиесі» журналы мен журнал ұжымындағы азаматтардың үгіт-насихатының нәтижесі болатын.
Иә, көзі қарақты оқырман сонау 1950 жылдардан бері де ол елде Серік, Өкенай, Қасен, Гүлстан, Солтікен, Рақым, Мәжит сынды жауырындары жерге тимеген балуандар мен бірен-саран спорттың басқа саласының шеберлері болғанын білетіні анық. Алайда олар арнаулы түрде жүйелі білім алмаған, тойлар мен астарда көзге түскен тума таланттар болатын. Сондықтан да оларды өкшелеген ұрпақ сабақтастығы болмағандықтан, олардың артынан ерген қазақ жастарының дүркіреп шығу үрдісі қалыптаса алмады.
Әбілез Жүнісұлы бас болған «Мектеп дене тәрбиесі» журналы сол сеңді бұзып, генофонды мықты қазақ жастарының миллиардтар ішінен көптеп шығуына мүмкіндік жасады. Қазақ жастары арасынан дүркіреп шыққан бұл жастар өз болашақтарын осы спорт саласынан көргісі келетіндіктен, облыстық Спорт комитеті мен Оқу-ағарту мекемесі бірлікте Іле аймағынан спорттың барлық түрінен білім алатын колледж ашып берді. Осы оқу орнынан спорттың барлық түрінен көптеген шеберлер шықты. Олар өздері шығып қана қоймай, өз өнерлерін көрсетумен бірге, басқалардың үйренуіне ұстаздық етіп те келеді. Сондай жастар қатарында бүгінде сонау ішкі Қытайдың Гуаң Доң өлкесінде ат баптап, ат үсті ойындарынан өнер көрсетіп, шәкірт баулып жүрген қызымыз Мейір Баймұратқызын, Тиан Жин қаласында тұрып, 66 келілік салмақ бойынша жаттығу жасап жүрген ұлымыз Ерланбек Кәтейді, күні кеше ғана жеңіл атлетикадан үздік нәтиже көрсеткен Дина Нұрланбекқызы секілді спортшыларымызды атауға болады. Бұлар да сол Әбең басшылығындағы баспасөзден рухани нәр алған жастарымыз еді.
Біз тілге тиек етіп отырған Әбілез Жүнісұлы әу баста 1959 жылы Шыңжаң «Бірінші август ауыл шаруашылық» университетін тамамдап, Бұратала аймағында қызмет істеп жүреді. Дәл сол тұста Шыңжаң ерлер волейбол командасы жастар арасынан волейболшыларды таңдау науқанын жүргізіп, Әбілез Жүнісұлының сымға тартқандай сымбатты тұлғасы бұлардың назарын аударып, бірден волейболшы етіп қабылдайды. Сөйтіп Іледен барған Абылай Жабықпай деген ағаларымен бір командада болып, неше дүркін Шыңжаң волейбол командасының абыройын асқақтатады. Командада ол кісінің секіру серпімділігінің жоғарылығы мен бойының ұзындығы көп көмегін тигізеді. Ол кісі секіргенде денесінің кеудеден жоғарғы бөлігі тордан асып тұрады екен де, «Шеберге оң мен солы бірдей» демекші, допты екі қолмен де тең соғатын шабуылшы болыпты. Осы себептен доп өте қатты ұрылатындықтан, қарсы командадағылар оған еш амал жасай алмайды екен. Кейде секіріп келіп допты оң қолымен ұратын секілді көрініп, сол қолымен ақырын ғана адам жоқ жерге түсіре қояды екен. Ал, қарсы жақтың қатты соққымен келген добын көбінде қос қолмен тосады да, қарсы жақтың торының түбіне тастап, іліп алуға мүмкіндік қалдырмайды екен. Волейболда мұндай күрзідей соққы мен шебер айла жасайтын спортшы команданың каролі іспетті болатын. Әбілез ағамыздың спорттық өмірі осылай басталыпты...
Ағамыз өзі кереметтей әнші, әжептәуір композитор. Домбырамен ән салғанда жанға жайлы қоңыр дауысы, Абай айтқандай, «құлақтан кіріп, бойды алады». Ол кісі ән айтқанда жәй ғана орындай салмайды. Әннің шығу тарихын майын тамыза отырып әңгімелеп, сосын барып ән салады. Ал, кейбір әндерді қай әнші мұратына жеткізіп қалай орындады, қай иірімдерді шебер алды, осының бәрін айтып отыратын. Ал оны орындағанда аузыңыз ашылып, көзіңіз жұмылып кеткенін өзіңіз байқамай қаласыз. Мен байқағанда ол кісі Ғарифулла Құрманғалиевті, Дәнеш Рақышты, Қытайдағы қандастар арасындағы ақын, термеші Мағауия Баймұқаметұлын қатты құрметтеп, солардың әнін тыңдап, солар жайлы мақалалар жазып отыратын. Өтірік айтпасам, ағамыздың Қазақ радиосының алтын қорында екі-үш әні болуға тиіс. Олай дейтінім, Қазақ радиосының дыбыс алу орындарының ерекшелігін, әнді қалай алатынын әңгімелеп отырғаны есімде. Ол кісі жұмысқа өзі қандай ұқыпты, жауапкершілікті болса, басқалардан да соны талап ететін. Соңғы 20 жылдың көлемінде өлең-жырларда, ән мәтіндері мен әуендеріндегі мағынасыздық пен сұғанақтық жасап, онысын өз туындысы етіп жариялап жүрген ұятсыздарды көрсе, қатты ренжитін. Өзі бірер ән жазса, оны ресми орындарда айтпас бұрын бізге тыңдатып, талқымызға салатын. Әлі есімде, өзі жақсы көретін ақын інісі Құл-Керім Елемес қазақ еліне көшіп кеткен. Сол жігіт осында келгеннен кейін «Ауылға сағыныш» деген бір өлең жазыпты да, оған Әбілез ағамыз әуен шығарыпты. Сол әнін редакциядағы іні-қарындастары бірнеше қайтара тыңдадық. Сөзі де, әуені де өте тамаша шыққан, жан дүниеңді тебірентетін жақсы ән болатын. Онан бері аттай отыз жылға жуық уақыт өтіпті. Ән мәтінінің қайырмасы былай еді:
Көктемі-ай көлбіреген!
Желегі-ай желбіреген!
Биіктері-ай, арман-ай, ақ таңдары-ай!
Киіктері-ай көздері мөлдіреген!
Өкінішке орай, толық мәтінін есіме түсіре алмадым. Обалы не керек, тамаша мәтін, тамаша ән еді. Оны Әбең өзі де ерекше бір толқып тұрып орындайтын. Ол кезде мен ары өтіп, бері өтіп жүргенде мөлдіреген сұлу көл Сайрамды көргенім болмаса, Қазақстан деген елді де, әнге арқау болған Әбілез ағамыз бен Құл-Керім Елеместің жастық шақтары өткен Бұратала деген аймақтың басқа өңірін де көрмеген кезім. Мәтіндегі көркем де кестелі сөздерге, әуеннің Әбілез аға жазған емес, Алла Тағаланың өзі әу баста осы мәтінге арнап жаратқандай құдіретті тылсым сазға еліткенім соншалық, құланиек таң атып келе жатқанда Тәңір таудың сонау бұлтпен араласып жататын, ата-бабаларым жайлап келе жатқан «Көккезең», «Назы» деген жайлауларына қарай өзім тартып бара жатқандай, жол-жөнекей аңқау да бейғам еліктің шұбарала лағының «сен кімсің» дегендей аңырып қарап тұрған сәті көз алдыма елестеп кеткені бар.
Әбілез 1938 жылы наурызда Іле Қазақ автономиялы облысына қарасты Қорғас ауданының алмалы сай деген жерінде, сол өңірдегі халыққа сыйлы Жүніс деген ауқатты кісінің отбасында дүниеге келіпті. Тау тұлға ағамызға таудан биік талап пен талант осынау туған жері мен ата-анасының дархан пейілінен, сондай-ақ туысқандарының бір-біріне ықпалынан дарыса керек.
Жүністің ағасы Жұмақан деген кісі осы өңірдегі қазаны оттан түспеген, белдеуінен ат кетпеген ауқатты, Мампаң болған кісі екен. Қазақтың аты аңызға айналған ақын, әнші, композиторы Әсет Найманбай Ілеге барғанда осы ауылда айлап жатқан көрінеді. Жұмақанның Абылай, Әблемет, Жомарт деген балаларын білемін. Абылай арғы-бергі қазаққа таныс, Шыңжаңда Бұқара Тышқанбайдың кино сценарийі бойынша түсірілген «Қасен – Жәмила» атты тұңғыш фильмнің бас кейіпкері Қасеннің рөлін сомдаған актёр. Ол кісі де салт-дәстүрге жүйрік, әнші болған. Соңғы өмірін Алматы қаласы Гоголь көшесінің бойындағы 28 Панфиловшылар паркіндегі «Ұлттық аспаптар» музейінде өткізген. Орыс, қытай тілдерімен қатар біраз түркі халықтарының тілін біледі. Әрі сол халықтардың тіліндегі әндерді қазақтың ұлттық аспаптарымен өз тілінде орындап, көрермендердің қызу қолдауына ие болғанын бірнеше мәрте көргенім бар. Ал, інілері Әблемет те лирикалық әндерді нақышына келтіріп тамаша орындайды. Бірде ол кісінің үйінде қонақта отырғанда Қазақстан композиторы Мэлс Өзбековтың «Келші, айым» әнін орындады. Ағамыздың әні:
Көрікті көл беті,
Көк арай көлбеді.
Мен тұрмын жағада жабырқау.
Ай нұры арайлы
Айдынға тарайды.
Сүйіктім келер ме, япырмау, – деп аса бір жағымды үнмен көтерілгенде, әдетте біреу самбырлап сөйлеп, біреу жыртыңдап күліп отыратын қазақ дастарқанындағы берекесіздік сілтідей тынып, жұрт демін ішіне алып тына қалды да, ән домбыраның ойнақы сазымен үзіліп, үздіге:
Айдын көл, сен айтшы,
Самал жел, сен айтшы,
Жарыма құс болып ұшайын.
Бір хабар берші, айым,
Жақындап келші, айым,
Лапылдап мәңгі құшайын...
– деп аяқтағанда, жұрт ышқына күрсініп ду қол шапалақтады. Сахнадан небір керемет әндерді тыңдап келсек те, дастарқан басында керемет айтқан әншіні, керемет орындалған әнді, ұйып тыңдаған тыңдарманды содан кейін кездестіргенім есімде жоқ. Осындай ортада ержеткен Әбілез ағамыздың өнерпаз болмауға да хақысы жоқ сияқты.
Ақиық ақын Мұқағали Мақатаев:
«Пай-пай, өмір, өтесің-ау бір күні,
Тыясың-ау қуанышты күлкіні», – демекші, асыл ағамыздың халқы үшін қызмет еткен өмірі аяқталып, ақырғы демі 2009 жылы 11 қарашада 71 жасында үзілді.
Ол кісі көзі тірісінде сегіз сағаттық қызметтен тыс уақыттарында таңнан тұрып жаттығып, бір қолында домбыра, бір қолында қаламы, жазу үстелінің үстінде отыратын. Енді ғана біліп отырмыз, артына «Шыңжаң қазақ балуандары», «Волейболдың тәсілдері мен амалдары» сынды екі еңбегін қалдырыпты. Мұнан басқа мерзімді баспасөздерде әртүрлі тақырыпта кемі 50-60 мақала жариялағанын білеміз. Еңбегімен де, өнерімен де халқына адал қызмет еткен сегіз қырлы, бір сырлы ағамыз өмірінің соңғы кезінде «Ойым не айтады?» деген еңбегін баспаға ұсынған көрінеді.
Әбеңе арналған осы шағын ғана естелігімізде ол кісінің сәуле шашқан сегіз қырынан там-тұмдап қана мәлімет берсек, бір сыры өзі жазып баспаға ұсынған «Ойым не айтады?» деген, бізге белгісіз сырлы еңбегінде сыр күйінде қалып барады. Құдайға қараған баспа болып, аманатқа қиянат жасамай, күндердің күнінде жарық көріп жатса, кейінгі ұрпақ сол сырлы еңбектен өздеріне рухани нәр алар деген үміттеміз.
Бақыл бол, аяулы ұстаз, асыл аға!
Әбдібек ӘБДІМАНАПҰЛЫ
