Той мәселесі қазір соңғы кездері жиі көтеріліп жүр. Өткен жылы тіптен жамбылдықтар үндеу қабылдап, кең көлемде пікірталас болды. Жамбылдық оқырманымыз бұл мәселеге үн қосып, өз пікірін ортаға салып отыр. Сіздер де қалыс қалмаңыздар.
«Той – тәңірдің қазынасы» деген сөз бар қазақта. Осы сөзді ес білгелі үлкен кісілердің аузынан естігенбіз. Бала кезімізден сол тойлардың шетін көріп өстік. Үлкен мереке ретінде, қуаныш-қызықтың ордасы ретінде өтетін. Үйдің ауласында, бақшаның ортасындағы үлкен алаңда дүбірлеп өткен талай тойдың куәсі болған едік. Домбыра мен сырнай ұстаған өнерпаздардың, той тізгінін қолына алған асабалардың өнеріне тамсанып, аузымыздың суы құрып, сүйсінген кездеріміз әлі де есімізде.
Ал, қазіргінің тойларына қарап отырып қарның ашады, жаның күйзеледі. Тойға шақырған соң амалсыз барасың, қалмауға тырысасың. Тәуір жақтарынан гөрі жалықтыратын, шаршатып, қажытатын, тіпті жаныңды жабырқататын тұстары көп. Сөйлейтін сөздеріне ие бола алмай лағып кететіндері, «Бақытты болыңдар!» дегенді жүз адам айтса да, қайталай беретіндері кездеседі. «Тіпті сөйлемей қойғандары жөн еді ғой!» – деп іштей күйінесің. Тағы біреулер «Не деймін?» – деп өзіне-өзі сұрақ қойып, теңселіп тұрады. «Не айтарын білмесе, микрофон ұстап несі бар?» дейсің.
Менің айтпағым бұл емес. Бүгінгі той рушылдық жайлаған орынға айналып кеткен сияқты. Асаба сөзінің «бисмилләсін» той иесінің қандай азамат екендігіне тоқталмай, қай рудың өкілі екендігінен бастайды. Сол рудың бетке ұстары болса, айрықша мақтап, біраз бөседі. «Біз бүгін пәленше деген рудың тойында отырмыз» деген сөзді үлкен мақтанышпен айтатын және қайталаудан ерінбейтін асабасымақтарды көріп қынжыласың. Өз кезегінде маңғазданған асаба өзін де таныстырып, қай рудың баласы екендігін де жасырмайды. Ешкім сұрамаса да, өзін-өзі жарнамалап әлек болады. Рушылдықты қоздыратын сөздер осымен тоқтамайды. Тойды ашып беретін қариялар да, елге белгілі азаматтар да өз руларын аспанға көтеріп, алысқа шабатынын қайтерсің. Сол рудың тарихын қозғап, шежіресін шегелеп жеткізіп, талай ғасырдан бері ғаламат ерліктерімен, жасампаз істерімен көрініп келе жатқандығын, қазақ қоғамында ойып тұрып орын алғандығын айтып, жиналған көпшілікке «лекция» оқығандарды да көріп жүрміз. Сол «көсемдерді» тоқтатып, тәртіпке шақырып, жөн сөзімен әдемілеп жеткізетін, өресі биік көреген асабалар жоқтың қасы. Жаттап алған сөзінен аса алмайтын, аласа білімдерімен нәпақа тауып жүргендердің хал-жағдайын еріксіз түсінесің.
Тойымыз елді жалықтыратын осындай келеңсіз әңгімелермен жалғасын табуда. «Бұларың қалай?» деп естияр бір зиялы адам кісілік сөзін айтуға жарамаса, кімге өкпелейсің? Жастарымыз мұндай парықсыз тойдан қандай тағылым алады? Рушылдық дертіне шалдығып жүрмей ме? Той үстінде рухшылдыққа тәрбиелейтін сөздерді неге айтпаймыз?
Бір кісінің қыз ұзату тойына қатыстық. Ұзатылып бара жатқан қызымызға ақ тілегімізді жаудырып, ата-анасына жүрек жылытар сөзімізді арнадық. Елмен бірге той қызығын тамашалап, жақсы көңіл күймен жиын соңына келіп жеттік. Қызықтың көкесі осы кезде орын алды. Ортаға шыққан қария екі жасқа бата бергеннен кейін, жатжұртқа кетіп бара жатқан қызды тәрбиелеп өсірген отбасы және оның туған-туыстары, осы әулетке жақын адамдар, баршасы жиналып, өз руларының әнұранын шырқап, жиналғандарды таңғалдырды. Сол ұранмен қызымызды шығарып салды. Біз бұл ұранға қосыларымызды не қосылмасымызды білмей, аңтарылып тұрып қалдық. Сол қызымыз ендігі жерде келін боп түскен руының әнұранын жаттап алып, шырқап жүрмесіне кім кепіл?
Бүгінде сөйлегіштердің жаңа түрі пайда болғандығын көз көріп, құлақ естіп жүр. Тойда тілек емес, ақыл айтып, жаңалық ашқандай көпіріп сөйлеп, малтасын езіп, елдің ығырын шығарып, аяқ астынан «ақылман» болып шыға келетіндерге не уәж айтасың? Бұл да қазақ қоғамына жабысқан жаман дерт демеске амалың жоқ. Қолдарынан басқа түк келмеген соң, ақыл айтпағанда не қылсын? Бүгінгі күні сөйлей беретіндер көп, сөйлей білетіндер аз. Ақ тілектің тиегін ағытып, жылы сөзімен жаныңызды семіртудің орнына арзан ақылын тықпалап, көзге түсіп қалғысы келетіндерге не дерсің?
Жағымпаздық деген пәлекеттің той төріне шығып кеткендігі тағы шындық. Тойдағы мына сорақылықты қалай айтпасқа. Асаба ақ тілек алаңына шыққандар арасында тұрған ақсақалға микрофон ұсынды. Қария салиқалы сөз бастап, елге өнеге көрсетудің орнына, сыйынатын пірінің алдында тұрғандай алдымен қасындағы әйелдің сөйлеуін өтінді. Облыстық мекемені басқарып тұрған, күйеуге тимеген «кәрі қыз» микрофонды қолына алып, әдептен аттап, еш қымсынбастан сөйледі. Өздері ұзатқан қыздарына ақыл айтқансып, көсемсініп сөйлеп, өзін әрең тоқтатты. Сосын сақалы сапсиған кәрі кісі әлгі әйелден кейін қысқа ғана сөз қайырды. Бет-аузын бояған басшыдан соң ұзақ сілтеуге жүрегі дауаламаған секілді. Жағымпаздықтың талай түрін көріп жүрсек те, мұндай сорақы көрініске қарап қынжылдық. Қадірін жоғалтқан қариялардың бой көрсеткені, осыншалықты төмендеп кеткендігі неткен өкінішті!
Қалалық деңгейдегі шағын ұжымның әйел басшысы өз қызметкерін құлдай жұмсайтын дағды тауыпты. Әйелдің алдында құрдай жорғалап, иіліп тағзым етіп, мініс көлігінің есігін ашып әрі жауып тұратын егде жастағы ер адамның қылығын қай ақылға сыйдырасың?
Ашынам, қайта басылам,
Басылам-дағы тасынам.
Адамдықтарын алтынмен
Өлшегендерге ашынам!
Мансапқорлардың қасынан
Шықпайтындарға ашынам.
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам!
Жыр дүлдүлі Мұқағалидың осынау асқақ үніне құлақ асқан кімің бар? Жағымпаздықты жоятын қауқар бар ма бұл қазақта? Кейінгі ұрпаққа үлгі етіп ұсынар неміз қалды?
Ендігі үлкен мәселе – тойға кешігіп келу мәселесі. Бұл кемшілікті күллі ұлттың атына аудара салатын сылтау тауып алдық. «Қазақ болған соң кешігеміз де», «Кешікпейтін қазақ бар ма?» деген сыңайдағы сөздерді айтудан бір шаршамаймыз. Сөйтеміз де барар жерімізге бір-екі сағат кешігіп жетеміз. Онымызға ешбір ұялмай, кешігіп жүретін жайбасарлығымызды ұлттың мінезіне балай саламыз. Бұл ешбір қисынға келмейтін уәж.
«Құдай күллі халыққа жер үлестіріп жатқан екен. Грузиндер ежелгі әдетіне салып, кешігіп барыпты. Барса, жер қалмапты. Салы суға кетіп, кері қайтып бара жатқан грузиндерге жаны ашыған Құдай – Ана өзіне деп алып қойған жерін беріпті. Грузиндер жерінің тамылжыған табиғаты сұлу болатыны сондықтан-мыс...
Демек, грузиндер де кешігеді екен. Қазақта да кешігуге қатысты осындай әпсана жетерлік. Бірақ осы жаз гүржі еліне сапарлаған сәтте кешігу мінезімізде бар екен деп, кешігіп жүрген грузиндерді байқамадық», – дейді журналист Қарагөз Сімәділ өзінің осы тақырыпта жазған мақаласында. /«Ана тілі» газеті, №40, 7-13 қазан 2021ж./
Ендеше біз неге кешігеміз? Той-домалақтың бір-екі сағат кешігіп басталуын неге заңдылық деп ұғамыз? Ұрланған уақыт пен зая кеткен уақыттың жауапкершілігін кім көтереді? Тойға келген халықты күттіріп қойып, кешіккен кейбір дөкейлердің немесе құдалардың жолына қарап отыра беруді қашан доғарамыз? Олар халықтан жоғары, мәртебесі биік болғаны ма? «Халық қаласа, хан түйесін сояды» деген бар емес пе?
Белгілі тележурналист Нұртілеу Иманғалиұлы қыз ұзату тойын жасап, елмен бірге курстастарын шақырды. Шақыру қағазына: «Осы тойға міндетті түрде кешікпеулеріңізді сұраймын. Дәл уақытында бастауға сөз беремін. Ерте келсеңіздер, қатты қуанамын», – деп жазыпты. Қаламдас досымыздың сөзін жықпастан, тойға ертерек бардық. «Жағдай қалай болар екен?» деп күтіп тұрмыз. Жарты сағат өтті, халық толық жиналмады. Қырық минут, сосын елу минут сырғып өтті. Той иесі басқа қонақтарды күтпестен тойдың басталуына пәрмен берді. Тойға реформа жасамақ болған әріптесіміздің әрекетінен түк шықпады. Бұл қазақ қанына сіңген ескі әдетінен жуық арада арыла алмайтын сияқты.
Той мәдениеті ұлт мәдениетінің көрсеткіші болу керек. Тойдың бүгінгі көрінісімен мәдениет биігіне көтеріле аламыз ба? Мәдениеттің мәйегі қайда? Мәдениет ошақтары қандай күйде? Елге не беріп жатыр? Мәдениет туралы алқалы жиын өткенін естігеніңіз бар ма? Белгілі режиссер Ермек Тұрсынов бір сұхбатында «Мәдениет Кеңсайда жатыр» дегені бар. Өте ойландыратын, жүрекке ауыр тиетін сөз.
Тойымыз даңғазаға айналмасын десек, парасат-пайымға жүгініп, бүгінгі аумалы-төкпелі заманның ығын бағып, құр босқа селтеңдеп далақтай бермей, көрпемізге қарап көсіле білгеніміз жөн. Қазақтың естияр азаматтары істеуі тиіс шаруаның тізгінін бекем ұстап, рухани құндылықтарымыз бен салт-дәстүрімізді көзіміздің қарашығындай сақтап, ұлт бірлігі мен ел келешегіне қызмет еткеніміз абзал. Жамбылдық өнер жанашырларының той жөніндегі шырылдап айтқан үндеуі жүректен шықты, көңілге қонды. Салиқалы ұлт болғысы келетін елдің мәдениеті осы той мәдениетінен бастау алатындығын ұмытпайық.
Мақұлбек МАЛДАРБЕКОВ,
ардагер журналист
