Менің өмірімде тамаша адамдар көп болды, бірақ солардың ішінде ең кереметтерінің бірі – Амангелді Қасымқызы Нарымбаева-Уалиева. Оның тағдыры қиын болғанымен, рухының қайраты мен зерттеушілік таланты, еңбектері Амангелді Қасымқызын қазақ қоғамындағы «сәйкестік дағдарысын» еңсеруге септігін тигізген аскет ғалымдарының қатарына шығарды. Ол түркілердің әлемдік мәдениет пен өркениеттегі шынайы рөлін жаңғыртуға қосқан ғылыми үлесімен бүгінде тарихта, көптеген оқырмандары мен жанкүйерлерінің ризашылық жадында қалды. Оның «Тұран–әлемдік өркениет бесігі» атты кітабы ағылшын тіліне аударылды, Мәдениет және спорт министрлігі ұйымдастырған және Республикалық кітап палатасының базасында өткізілетін үздік кітаптар байқауына қатысады. Министрлік комиссиясы түркі халықтарының тарихы мен мәдениетіне қатысты еңбектер топтамасын аяқтаған авторға құрмет көрсетеді деп сенгім келеді.
Мектепте жүріп түркі тарихын зерттеген
Амангелді Қасымқызы Нарымбаева орасан зор филологиялық материалға сүйене отырып, түркілердің ұзақ уақыт бойы, тіпті бүгінде де дүниежүзілік тарихтағы рөлі мен орнын төмендетуші саяси-тарихи ғылымында олқылық болған үлкен қозғалмай жатқан қабатын қопарды. Ал озық ойлы, бұл рөлге біржақты қарамайтын ғалымдар Амангелді Қасымқызымен бір сарында жазады. Осылайша американдық профессор А.М.Хазанов отырықшы халықтардың мәдени дамуына көшпелілердің ықпалы басым болғанын атап өтті. Туғаннан қазақ тілді Амангелді Қасымқызы мектеп жылдарында қазақтар үшін Хрущевтің тұсындағы қазақ мектептері жабылған кезеңде орыс тіліне көшуге мәжбүр болды. Үлкен ұлы Ермек анасы қайтыс болған күні «Facebook»-те былай деп жазды: «Ол өзінің, сыныптағы ең ұзын бойжеткеннің Хрущев тұсында Қазақ КСР-інде және РСФСР-дің қазақ облыстарында қазақ мектептерінің жаппай жабылуына байланысты қазақ мектебінің 6-сыныбынан бірден 2-сыныпқа төмен (орыс мектебіне) ауыстырылып, кішкентайлардың арасында апай болса да ештеңені түсінбейтін, орыс тілін білмей, қызарып, күлкіге айналғанын айтады. Содан кейін мектептер 11 жылдыққа ауысты. Соның нәтижесінде мектепте 13-14 жыл оқып, мектепті аудан бойынша үздік оқушы ретінде бітіріп, Қостанай педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түсіп, оны аяқтап, тарих пәнінің мұғалімі болып мектепке қайта оралды. Қайсарлық пен темірдей ерік-жігермен білім мен кедергілерді кеміріп, барлық жерде құрметті, беделді маманға айналды». Мықты мінезі мен мақсатқа жетудегі табандылығы оның шығармашылық тағдырын анықтады. 80-жылдары әуелі мектепте, кейін колледжде тарих пәнінің мұғалімі болған Амангелді Қасымқызы өз сабақтарында тыңдаушыларының алдында түркілердің шынайы тарихын ашып берді. Амангелдіні кітап жазуға итермелеген шешуші жағдай оның 2002 жылы Астана колледжінде «Түріктердің әскери өнері» тақырыбындағы сабақтан тыс жұмысы туралы пікірталас болды. Бұл шараға колледж директоры мен оқытушылар, Астана қаласы Білім басқармасы директорының орынбасары З.С.Валиева қатысты. Сыныптан тыс жұмыстарды талқылаудың нәтижесі Амангелдіні ұлтшылдықпен, ол келтірген фактілердің адам сенгісіздігімен және ғылыми тұрғыдан негізделмегендігімен айыптау болды. Оған сабақта қосымша әдебиеттерді қолданбау, тек оқулықтардағы фактілермен шектелу деген үзілді-кесілді талап қойылды. Тағы да оның бір өр мінезділігі, дамыған адамгершілік сезімі орын алды. Колледж директорының атына жазған арызында ол: «Менің адам және ұстаз ретіндегі ар-намысыма нұқсан келді, мен мектептен тыс жұмысымның материалын Еуразия ұлттық университетіне сараптамаға жіберуге мәжбүрмін» деп баса айтты. 2002 жылдың 7 маусымында Амангелді Қасымқызының жұмысы кафедра мәжілісінде қаралған соң, оған осы тақырыпқа кең, студенттік және оқытушылық аудитория үшін монография жазу ұсынылды.
Арқайымды алғаш рет танытқан
Оның 2004 жылы жарық көрген «Арқайым – көне түркілер жасаған әлемдік өркениет орталығы» атты алғашқы жұқа мұқабалы кітабы академиялық ғылым өкілдерінің ортасында жарылғыш бомбаның әсерін тудырды. Автордың атап өткеніндей, қазақстандық тарихшы-ғалымдар тарапынан Арқайм мәселесіне мүлдем қызығушылық танытпауы оны колледжде жұмыс істеген кезінде әзірлеген лекциялық курс материалдары негізінде осы кітапты жазуға итермеледі. 2007 жылы кітаптың 2-ші басылымы шықты. 2002 жылдың күзінде Ғайныкен Айдарханқызы Бибатырованың ықыласымен, менің ұйымдастыруыммен Ғалымдар үйінің залында өткізген кітаптың тұсаукесері көптеген оқырмандарды, достарды, ғалымдарды жинады. Өнер ғылымдарының докторы, профессор Әсия Ибадуллақызы Мұхамбетова бұл кітапты автордың ғылыми ерлігі деп бағалап, ортақ пікір білдірді. Амангелді Қасымқызы талантты, байыпты ғалым ғана емес, сонымен қатар тамаша адам болды. Өзіндей талантты, әнші-сазгер жан жарымен бірге төрт тамаша баланы дүниеге әкеліп, тәрбиелеп өсірді. Бірақ оның болмысының тереңдігі мен тұтастығы, дамыған өзіндік санасы мен ұлттық қадір-қасиеті бұдан да көп нәрсені талап етті, ол алдымен Арқайым, одан кейін көшпенділік пен түркітану туралы ауқымды әдебиеттерді жинап, жүйелеудің қиын да қажырлы жұмысын бастады. 2016 жылы оның «Түріктердің хаты мен діні» атты соңғы кітабы жарық көрді. Біз өмірге жай ғана келмейміз. Кейбір миссияны бізге жаратушы сеніп тапсырған. Оны шешу әркімге берілмейді. Амангелді Қасымқызы өзінің өмірге не үшін келгенін түсіне білді. Әрбір адам, егер ол Тұлға болса, өз өмірінің мәнін іздейді. Бірнеше жыл бұрын ол маған жақын арада өмірден өтуі мүмкін екенін, өзінің аяқталмаған кітаптарының тағдырына алаңдайтынын айтқаны есімде. Оның айтуынша, балалар өсті, олар өздерін күте алады, ал кітаптарын тек оның өзі ғана жаза алатынын айтты. Кітаптарында Амангелді Қасымқызы иран тілінде сөйлейтін скифтердің жалпы саны туралы академиялық ғылым қолдайтын мифті нанымды түрде жоққа шығарды. Бұл туралы бүгінде кеңестік және американдық ғалым, ғылым докторы, профессор Анатолий Алексеевич Клесов Сталиннің бұйрығымен түркілерден тарихты ұрлаған Василий Иванович Абаевты еске алады. Абаев В.И. скифтердің тілдері бойынша академиялық ғылымда мойындалған беделді ғалым бола отырып, иран тілді скифтердің тұжырымдамасын Кремльдің бұйрығымен бекітті. ВКПБ 9 тамыз 1944 ж. Түркі халықтарына өз тарихын зерттеуге тыйым салынды, Шыңғыс хан мемлекеті монғолдарға ыңғайлы етіліп қайта жазылды, қағанаттар туралы айтпау бұйырылды. Түрколог-ғалымдар ұзақ уақыт бойы шеттетіліп жүрді, тіпті бүгіннің өзінде академиялық ғылым өкілдері түркілердің шынайы тарихына қатысты еңбектерге тіксіне қарайды. А.А. Клесовтың бір сұхбаты: «Скифтер қазақтың арғы атасы, бірақ бізге үндемеу бұйырылды» деген тақырыбы өзі үндемей-ақ сөйлеп тұрғанын көреміз. Сондықтан да ғылыми дәрежесі жоқ әуесқой-ғалым Амангелді Қасымқызы Нарымбаева-Уәлиеваның түркологияға қосқан үлесі зор деп білу қажет. Елімізде Ә.Марғұлан, Қ.Байпақов, Қ.Ақышев және басқалар сияқты ардақты ғалымдармен қатар мемлекеттік қолдаусыз, өз есебінен түркі халықтарының көне тарихы саласында ондаған жылдар бойы өздерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келе жатқан ынталы ғалымдар бар. Олардың қатарында түркілер тарихына қатысты бірнеше кітаптардың авторы, тарихшы А.Қ.Нарымбаева бар.
