Соңғы кездері көшеде ұлттық киімнің көзге шалынуы көңіл қуантады. Өзге ұлт өкілі ұлттық киімімен көпшілік орында жүрсе, ешкім сөкет көрмейді, ал біз зер шапан кисек, «әй, Наурызға бара жатырсың ба?» деп келекелеуге дайын тұрамыз. Яғни қазіргі қазақ ұғымында ұлттық киім, ұлттық дәстүр дегеніміз бір сәттік қана науқандық шара ретінде қабылданады. Шындығында, қазақтың ұлттық киімінде, дәстүрінде өзгелер алдында ұялып қысылатындай сөкет ештеңе жоқ. Әрине, елдің бәрі әртіс емес, шапан тігетіндер де соны ескеріп, шұбатылған етегін қысқартып, ою-өрнегін азайтып, күнделікті қолданысқа лайықтаса, нұр үстіне нұр болар еді. Бұл өзегі бөлек әңгіме. Ал қазір өзінің ұлттық болмысынан безінгендердің өзгенікін соншалық тез қабылдайтыны, мұның соңы жақсылыққа апармайтыны туралы сөз етпекпіз.
Мешіт – мұсылман қауымының он сегіз мың ғаламның иесі, құдіреті күшті жаратушы бір ғана Алла Тағалаға құлшылық етіп, күнәсін кешіруді сұрап жалбарынып, болашақ өмірінің нұрлы болуына тілек тілеп дұға жасайтын ғибадат орны. Негізінен намазхандар мешітте қасиетті жұма күні жамағатпен жұма намазын бірге оқып сауап алуға тырысады. Өзгелерде қасиетті рамазан айында бұрын дүниеден өткен (озған емес) туыстарына жұма күні құран бағыштауға, пітір садақа беруге мешітке асығады. Намазхандардың да, мешітке келушілердің де дені жастар, бұл көз қуандырады. Алайда көңілге кірбің түсіретін жәйттер де баршылық. Міне, мешітке қарай қара көйлегінің етегі жер сызған бес қыз беттеп келеді. Кескіні қазақтікі. Төртеуінің басында қара орамал, біреуінікі араб көсемдерінікі сияқты алашұбар. Бұрынғы кезде қазақ әйелі күйеуі, әлде туысқаны қайтыс болғанда ғана қара жамылған. Ертеректе бейпілауыз қатындардың бірдемеге кейігенде «о, қара тігілгір!» дейтінін еститінбіз. Тіпті бізге барлық жағынан «мәңгілік ұстаз» орыстардың өзі де тек қайғыда ғана қара киінеді. Ол рас, орамал дауы әлі толық шешілген жоқ. Тіпті көпшіліктің де пікірі «сақал, тоқал, орамал дауы» мәңгілік дау дегенге саяды. Менің айтпағым қазақ қызы орамал тартқысы келсе, бұрынғы әпке, жеңгелерінің қыз кездеріндегідей қызыл орамал тартса жарасар еді деген пікір. Дәл осы ойымды сезгендей, қызыл орамалды біреу көрінді. Ее, мына қыз бір көргенді жердің қызы болды-ау деп ойлағанша болмады.
О тоба, қыз дегенім қыз емес, кемпір. Кемпір болғанда да тура сахнадағы әртіс сияқты. Қызыл орамал, қызыл көйлек, қызыл бешпет, қызыл етік. Ілбіп әрең жүрсе де тура бір жалын жүріп келе жатқан сияқты жалт-жұлт етеді. Мына кемпірдің қызша киінгеніне ит жыным тырысса да, дидарайнадан көрсетілетін талай сылқымдардың «жалаң бас, жалаң бұт» жарыстарына «түсіністікпен» қарайтын толерантты қоғамның толерантты ағзасы екенім есіме түсіп, өз-өзімді сабырға шақырдым.
Білетіндердің сөзіне қарағанда, бала шақта ойыншық тапшылығынан мейірі қанып ойнамаған бала, есейгенде де ойыншыққа аңсары ауып тұратын көрінеді. «Құртқа баққан бурылдың қырық үш күндік кемдігін» айтпағанда, жан-жануар түгіл өсімдіктің өзі, туған күнін тойлап, ертесіне «басы ауырып» жұмысқа келмей қалған сушы Дарғабек пен Арнабектің кесірінен суғарылмай қалғанда, сол күні ашылуы тиіс гүлшанағы қурап үзіліп түсер екен. Мына кемпір де жас кезінде пионердің, комсомолдың белсендісінің бірі боп, тартқысы келсе де қызыл орамал тарта алмаған болуы, сол көңіл түпкіріндегі орындалмаған арманға енді қол жеткізген болуы бек мүмкін-ау деген оймен мешітке кірдім... Күндізгі көрініс есімнен шығып кеткен екен, бала-шағамызбен кешкі шайға отырдық. Дидарайна қосулы, (теледидар емес – дидарайна, Қ.Сейілбек теледидарды осылай атаған). Экранда да ұлттық құндылықтарды қастерлеу тақырыбы. Қараймын, мұнда да сол көрініс, жеті кемпір жарыса сөйлеп, қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің өздері сияқты жетік «білеуіктері» аз қалғандығын, сондықтан бұлардың көзі тірісінде қадіріне жетіп мұндай сұхбатты жиі өткізу керек екендігін қайталап айтып есіп отыр. Қызыл орамалды қызыл кемпір мен көк орамалды көк кемпір оқ бойы алда. Өзгелерінің орамалы да ала құла, қызыл, көк, жасыл, сары, күлгін, шұбар. Мына кемпірлерге қарап отырып еріксіз ойға шомдым. Бұл кемпірлерді де тұлымшағы желбіреген қыз күндерінде ақ жаулықты әжесі еркелете еміреніп, «құдайдың бере салғаны» деп талай айналып-толғанған шығар-ау. Балалық шақта естігенде, көргенде, тасқа қашағандай есте қалады емес пе, әжесінің ақ жаулығын қалай тез ұмытты екен дейсің еріксіз.
Қазақтың ұлтсыздану шыңының шырқауы – 1960-1986 жылдар. Бұл кемпірлердің балалық шағы өткен алпысыншы жылдары комунистердің қылышынан қан тамып тұрған кезде де, мұзбалақ Мұқағали ақын әжесін «Ақ кимешек көрінсе сені көрем, Ақ кимешек жоғалса нені көрем» деп жырлаған. Осыдан қырық жылдай бұрын баспасөз бетінде, өмірден өтсе де артына өлмес өлең қалдырған қазақтың ақын да батыр қызы Фариза апамыздың бір әңгімесі шыққан болатын. Ұмытпасам, оқиғаның ұзын-ырғасы былай: «Кеңес өкіметінің соңғы жылдарында «қайта құру» прожекторының нұры көмескілене бастаған кезде Фариза апамыз Кавказдағы курорттардың бірінде көптеген ұлт өкілдерімен бірге демалады. Демалушылардың арасында көптен өзгеше бір түрікмен қариясы да болады. Өзінің ұлттық болмысымен баста сеңсең бөрік, үсте қақпа шекпен, аяқта саптама етік, күміс сақалы кеудесін жапқан түрікмен қария келе жатқанда тау қозғалып келе жатқандай әсер қалдырып, өркениет шыңының ұша биігіндегі өзге ұлт өкілдері қақ жарыла жол береді. Япыр-ай өзінің ұлттық болмысын сақтап қалған ұлт қандай өркениетті қоғамда да құрметке лайық екен-ау деп байлам жасайды апамыз. «Осы кезде мен еріксіз біздің ауылда осы шал құралыптас болса да ши қалпағы шытынап, бәтеңкесінің өкшесі қисайып, немересімен жасты балалармен қызыл арақ ішіп қисалаңдап жүрген сақалсыз ағаларымды еске алдым» деп келтіреді. Және де өзгелер өзінің ұлттық болмысын сақтап қалғанда қазақ неге мұнша сорлап, өзгенің жетегінде кетті деп күйініп, жауабын да өзі береді.
Ақ патшаның 1916 жылғы үйен жарлығы, Қазан төңкерісі, кәмпеске, колхоздастыру, отыз екі, отыз үшінші жылдың қолдан жасалған қызыл қырғын аштығы, отыз жетінші жылдың «халық жауы», қырық бірінші жылғы екінші дүниежүзілік соғыс, елу екінші жылдың «халық жауы», қазақтың сүт бетіндегі қаймағын әлсін-әлсін қалқып ала бергендіктен, қалған көк су ірімтіктен осындай ештеңенің байыбына бара алмайтын, кім көрінгеннің жетегінде кететін және онысын үлкен жетістікке балайтын есалаң ұрпақ дүниеге келген еді» деп хикаясын аяқтайды. Әр ұлттың тілі, діні, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы – өзінің ұлттық болмысын сақтайтын қорғаны, темір сауыты, темір қазығы. Мұны бұрынғы даналар жақсы білген. Сондықтанда Құнанбай қажы, Мырқы қажы, Досжан хазірет қасиетті Меккеден қажылық сапардан орала сала: «Бүгіннен бастап кемпірлер қызыл орамал, қыздар қара орамал тартсын, жігіттер шолақ дамбал киіп, күрек сақал қойсын», «мешітте намаз оқып тұрғанда «Фатихадан» кейін «Аллау әкбарды» дауыстап айтқаны үшін, ханафит салафитті құлақ шекеден құлаштап ұрып құлатсын» демеген. Себебі Жаратқан ие ол кісілерге өз ұлтын шексіз сүйгендіктен, ұлттық болмыспен мұсылмандықты ұштастыра алатын нұрлы ақыл-ой, пайым-парасат берген. (Қазіргі елеуметтік желіде уағыз айтқыш «самопал ұстаздар» өздерін іштей сол ғұламалармен салыстырып, аз ғана ойланса ғой деп армандайсың). «Оян, намыс!» журналының 2010 жығы №4 санында тілші Талғат Ноғайбайұлы Қазан төңкерісіне дейін осыдан бір ғасыр ғана бұрын Алтай, Атырау, Ақтау, Ақтөбе, Шымкент, Жамбыл, Қызылорда, Жетісу, Семей, Өскемен, Қостанай өңірінде өмір сүрген қазақ әйелдерінің түгел ақ жаулықты суреттерін келтірген. Ақ жаулықтың орнын қызыл, көк, жасыл орамал, қара орамал басқан кезде еріксіз бас шайқаған бір қаламгер ағамыз: «Сырты өзгерген адамның іші де өзгереді», – депті. Жан-жануардың ішінде қазақ үшін жылқының орны ерекше. Атқа мінген қазақ айбаттанып кетеді. Баласын еркелеткенде «құлыным» дейді. «Қазақ жылқы мінезді» деген тәмсіл көп айтылады. Керісінше айтсақ, жылқы қазақ мінездес.
Ал қазақ пен жылқының мінезінде «әттеген-айлар» баршылық. Қазір көп оқылмайтын, көп айтылмайтын қазақ Совет әдебиетінің классиктерінің бірі Сәбит Мұқановта мынадай бір эпизод бар: «Жылқының ең қас жауы – қасқыр, шындап шапса қашқан жылқы қасқырға алдырмайды. Ал қасқыр – өте ақылды аң. Жылқыны көргенде алыстан ойнақтап билеп, бойын үйреткенше ақырындап жақындайды. Қазіргі тілмен айтсақ, трюк жасайды. Мынадай тегін тамашаға шексіз риза болған жылқы, қасқырды иіскемек боп жақындаған кезде шап беріп жарып тастайды. Жылқы осылайша өз әуесқойлығының құрбаны боп қорқырап қала береді». Мұнда ғибрат аларлық нәрсе – әуесқойлықтың және өзгелердің дәстүрін «ішкі сүзгісіз» қабылдаудың соңы қасіретпен аяқталатынын тұспалдау. Кешегі Атырау қаласындағы төрт қыздың көк байрағымызға арабша жазып шығуы да өте қорқынышты да қауіпті нәрсе. Қоғам қайраткері марқұм профессор Мырзагелді Кемел: «Ұлтты құртатын үш нәрсе бар: дәстүрсіздік, еліктегіштік, тұқым араласуы. Осы үшеуі де қазақтың кемшіліктері санатында», – дейді.
Дәстүрсіздік пен еліктегіштіктің соңы қалай аяқталатынын жоғарыда айттық. Ал ұлтты құртатын нәрсенің бірегейі – аралас неке тақырыбы тіпті қиын. Мерзімді баспасөзде: «Бүкіләлемдік ең сүйікті және романтикалық мереке – 14 ақпан – Ғашықтар күні, ерекше жұп – 70 жастағы шетел азаматы мен 28 жастағы Қазақстан азаматшасы өз некесін тіркеді. Бұл некелесу салтанатының ерекшелігі – күйеу жігіт пен қалыңдық күйеу жағының ұлттық киімдерін киіп келді. Мұндай аралас некелер біздің көпұлтты мемлекетімізде жалғаса беретініне қайта сенеміз». «Шетел азаматы Қазақстанға келіп бизнесін дөңгелетіп, өз бақытын қазақ қызынан тапты», – десе, енді бірі «шетелде жоғары білім алып, бақыттан басы айналып, шетелдікке байға тиіп кеткен көрікті де білімді бәленбай қазақ қызы бес-алты жыл өтіп, екі-үш балалы болған соң, еліне, жеріне, тіліне деген сағынышы оянып, енді «тайпа көсемімен тайталаса» жүріп жиендерге қазақ тілін үйретуге бел буды» делінеді.
Әңгімеміздің басына оралсақ, қазіргі қара орамалды қыз, енді елу жылдан кейін қара орамалды қара кемпірге айналып, қазақтың ұлттық киімі осындай болған деп сұңқылдап отырмасына кім кепіл? («Қырық бірінші жылғы келіншектің» 1991 жылы кемпір болуы өмір заңы) Мәңгілік елдің ұл-қыздары өзгеге еліктеп емес, өзі өзгелерге өнеге болуы тиіс.
Ендеше «Егеменді елдің егеменсіз дидарайнасы» (Болат Атабаев) екіқабат келіннің жалаңаш қарнын сипап шексіз ризалығын білдіретін қайын ата туралы қазаққа жат шетел сериалын, әлде шашына шаян, жағына жылан, тамағына тарақан үймелетуден жарысқа түскен «жұлдызшалар» жанталасының орнына тәрбиесі күннен-күнге қиындап, уыстан шығып бара жатқан жас ұрпаққа тәрбиелік мәні зор, ұлттық дәстүрдің мәніне жетік, атақ-даңқы аласалау, шен-шекпені шағындау болса да «көргені көп кемелді, жеткені көп беделді» дуалы ауыз ата-әжелердің өсиетін насихаттауы орынды болар еді. Ертеректе ақындар мұндай нәрселерді «бас білмес-
тен тайында, жүре берді жайында, құнан шықты құрық көрмеді, дөнен шықты ырық бермеді, омыртқаңды үзейін мініп көр деді» деп тұспалдаған. Ал бізде дөнен шығып кеткен проблемалар жетерлік. Болашақ жас ұрпаққа ұлттық құндылықтарды қастерлеуді құлын кезінен құлағына құйған дұрыс.
Нысанбай ҚУАНӘЛИҰЛЫ,
зейнеткер,
Астана қаласы
