Түсінікті болу үшін айта кетейік, МӘМС – Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру деген сөз. МӘМС жүйесі 2020 жылғы 1 қаңтарда іске қосылды. Оны енгізудің арқасында денсаулық сақтау саласын қаржыландыру 2 есе өсті. МӘМС жүйесі іске қосылғанға дейін, 2019 жылы тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлеміне шамамен 1 трлн теңге бөлінді. Ал 2023 жылы халыққа көрсетілетін медициналық көмекті қаржыландыруға 2,5 трлн теңгеден астам, оның ішінде ТМККК бойынша – 1,4 трлн, МӘМС бойынша – 1 трлн теңгеден астам қаражат қарастырылған. МӘМС есебінен денсаулық сақтауды қаржыландырудың айтарлықтай өсуі медициналық көмектің қолжетімділігін жақсартуға мүмкіндік берді.
Адам болғасын бел ауырмай, балтыр сыздамай тұрмайды. Сондайда қарапайым халықтың бар сенетіні дәрігерлер қауымы. Жасыратын несі бар, бүгінгі қоғамда қымбатшылықтың белең алуына байланысты дәрі-дәрмектің де бағасы шарықтап тұр. Осыны ойлаған қазақ билігі бұдан бірнеше жыл бұрын медициналық сақтандыруды қолға алғаны белгілі. Иә, әр мемлекеттің өз жолын таңдауы заңдылық қой. Біздің еліміз медициналық қызмет көрсетуге өзгеріс енгізуде қоғамдық сақтандыру жүйесін таңдап алды. Яғни оның басты артықшылығы – баршаға теңдей мүмкіндіктің берілуінде. Мұнда жарнаны әркім өз мүмкіндігіне қарай төлейді де, ал медициналық көмекті қажеттілігіне қарай алады. Бұл не деген сөз? Егер әрбір қазақстандық жүйеге қатысып, жарна төлеп тұрса, жоғары технологиялық көмек түрлерін тегін пайдаланып, кез келген клиниканың жәрдеміне жүгіне алады. Ал қор міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру пакеті шеңберінде пациенттің емделуіне кеткен клиниканың шығындарын жауып отырады. Осылай болуы керек еді. Әттең, бұл мәселе күрделеніп кеткені байқалады!..
Таяуда көңілге қуаныш ұялатып ММСЖ енгізуге және оның «шабан жүрісіне» қатысты Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Ә.А.Смайыловқа депутаттық сауал жолданды. Сауал иесі – «АMANAT» фракциясының депутаты А. Аймағамбетов.
«Құрметті Әлихан Асханұлы! Міндетті медициналық сақтандыру жүйесін енгізу медициналық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттырып, денсаулық сақтаудың тұрақты қаржылық моделін құруы керек еді. Медициналық сақтандыру бірнеше жыл бойы жұмыс істегеніне қарамастан, медициналық көмектің сапасына қатысты мәселелер әлі де көп. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметтің кеңейтілген отырысында МӘМС проблемаларына жеке тоқталып, нақты тапсырмалар берді. Талқылау және талдау қорытындылары бойынша келесі ұсыныстарды қарастыруды ұсынамыз.
Бірінші. «Мұнда және қазір» қағидаты бойынша көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз ету. Бүгін, егер азамат тегін тексерілгісі келсе, ол көбінесе бір ай, тіптен үш ай күтуге тура келеді, бірақ ақылы болса, қызметті бірден алуға болады. Бұл, соның ішінде жасанды түрде құрылған қаржыландыру мәселесімен байланысты. Емханалар іс жүзінде ай сайын қызмет түрлері бойынша квота алып отырады. Мысалы, КТ 10, МРТ 5 және т.б. Егер өтініштер көп болса, олар келесі айларға жазылады. Көрсетілген қызметтер фактісі бойынша төлемге көшуді қамтамасыз ете отырып, жоспарлы және ай сайынғы қаржыландырудан бас тарту ұсынылады. Сондай-ақ, МӘМС шеңберінде сақтандырылушыларға медициналық ұйымды еркін таңдау құқығын беру қажеттілігін қарастыру қажет. Сондай-ақ шатасулар мен қаржылық ағындарды болдырмау үшін ТМККК және СМС пакеттері есебінен медициналық қызмет түрлерін нақтылау қажет. 21.04.2023 ЕСЭДО ГО (версия 7.23.0) Талдау қаржыландырудағы жоспарлау проблемаларын көрсетеді. Мысалы, өзекті бағыттар бойынша қаржыландыру тапшылығының болуы (консультациялық диагностикалық қызметтер) көбінесе басқа бағыттар бойынша дамымаумен қатар жүреді (кәсіби тексерулер, скринингтер және т.б.), яғни саланы қаржыландыруға байланысты проблемалардың бір бөлігін ішкі ресурстар есебінен шешуге болады, атап айтқанда, оларды ұтымды және негізделген жоспарлау.
Екінші. Ақпараттық жүйелердің бытыраңқылығы және медицина қызметкерлерінің артық жүктемесі. Бүгінгі таңда дәрігерлер пациентті тексерудің орнына олардың деректерін әртүрлі ақпараттық жүйелерге енгізуге және формулярларды толтыруға мәжбүр болғандықтан, олардың науқастарды қарауға уақыты жоқ. Ал бір пациентті тексерудің стандартпен шектелген уақыты дәрігердің толығымен дерлік компьютерде жұмыс істеуіне кетеді. Барлық құжаттаманы толтыруды медбикелерге тапсыру, штат бірліктерін кеңейту арқылы бір дәрігерге жүктемені азайтуды жалғастыру, сондай-ақ бірыңғай ақпараттық жүйені іске қосу жөніндегі жұмысты аяқтау қажет.
Үшінші. Айыппұлдар мен тіркеулер мәселесі. Медициналық сақтандыру қорының соңғы деректері төленген, бірақ іс жүзінде көрсетілмеген қызметтердің, тіркемелер деп аталатындардың көп мөлшерін көрсетеді. Қор Көлемнің шамамен 10%-ын тексерген кезде Қор 52 мың тіркемені анықтады. Егер көлем 100% бақылаумен қамтылса, нақты жағдай қандай болар еді? Бұл немен байланысты? Бірінші ауруханаларды көбірек тіркеуге ынталандыратын Қордың айыппұл жүйесі. Қаржыландыру моделін толығымен өзгерту керек, тіркеудің пайда механизмін алып тастау қажет. Екінші себеп – тарифтердегі ауытқулар. Медицина қызметкерлерінің жалақысы өскен кезде медициналық қызметтерге тарифтің пропорционалды өсуі байқалмады. Жалақы тарифтің көп бөлігін ұстап қалады және дәрі-дәрмектерге, медициналық мақсаттағы бұйымдарға, тексерулер мен талдауларға аз ақша қалады. Оның салдары медицина сапасына кері әсерін тигізеді және науқастар зардап шегеді. Бұл тарифтік жағдай медициналық ұйымдардың кредиторлық берешегінің өсуіне әкелді. Тариф белгілеу мәселесін шұғыл қайта қарау қажет. Сонымен қатар, медтарифтен коммуналдық қызметтерді алып тастау керек, өйткені өңірлерде инфрақұрылымдар әртүрлі, ауа райы жағдайлары да бірлей емес және коммуналдық қызметтердің құны бар. Сонымен қатар, Қормен келісімшарт бойынша ауруханаларда келесі күнтізбелік жылға арналған 2 айлық дәрі-дәрмек қоры болуы тиіс. Алайда төлем ағымдағы жылдың соңына дейін жүргізілуі керек, бұл ретте осы қор үшін қаржы ресурстарын өтеу келесі жылдың фактісі бойынша ғана жүргізілетін болады. Сұрақ туындайды, медициналық ұйымдар қазірдің өзінде шағын тарифтердің осы қорларын қалай қамтамасыз етуі керек? Тариф белгілеу әдістемесін шұғыл қайта қарау қажет. Бұл ретте медициналық тарифтен коммуналдық қызметтерге ақы төлеуді шығару ұсынылады, өйткені өңірлерде әртүрлі инфрақұрылым, ауа райы жағдайлары және коммуналдық қызметтердің өзіндік құны бар, сондай-ақ дәрілік заттардың «жанбайтын» қорын құру үшін жұмсалған шығыстарды келесі жылдың көлеміне жатқызу мүмкіндігі ұсынылады.
Төртінші. МӘМС туралы Заңның 26-бабын бұза отырып, азаматтардың жеңілдікті санаттары үшін мемлекеттің жарналары Заңда көрсетілгендей ағымдағы 21.04.2023 ЕСЭДО ГО (версия 7.23.0) қаржы жылының алдыңғы екі жылындағы орташа айлық жалақыға емес, орташа жалақыға негізделіп есептеледі. Бұл жүйеде тапшылықтың өсуіне әкеледі және жалпы медициналық қызметтердің сапасына кері әсер етеді. Кейбір есептерде біз экономика бойынша орташа айлық жалақыны есептейміз, ал денсаулық сақтауды қаржыландыруға келетін болсақ, біз орташа жалақыны есептейміз. Жеңілдетілген санаттар үшін мемлекет жарнасын есептеу әдістемесін шешуді ұсынамыз.
Бесінші. Сақтанушының мәртебесін анықтау мәселесі. Кейбір азаматтарға МӘМС шеңберінде медициналық көмектен бас тартылады, олар тұрақты жарна төлеушілер болғанымен, соңғы 3 айда төлемеудің объективті себептеріне байланысты олар МӘМС-тен автоматты түрде шығып қалады. Мысалы, жарналарды тұрақты төлейтін, бірақ ұзақ демалыста, емделуде, шетелде 3 айдан астам уақыт болған азаматтар, егер бұрын жарналар төлеген болса да, бір бейінді маманнан кеңес алмайды. МӘМС қолданысы басталғаннан бастап кез келген 12 ай үшін жарналар болған кезде сақтандырылушының мәртебесін айқындау ұсынылады.
Алтыншы. Медициналық қызметтердің басым бөлігін қосалқы мердігерлік ұйымдарға беру мәселесі. Шағын дәрігерлік амбулаториялар тек алғашқы қабылдауды ғана жүзеге асырады, ал азаматтар қосалқы мердігерлікпен жұмыс істейтін әртүрлі клиникаларда қалған тексеру қызметтерін алуға мәжбүр. Бұл пациентке ыңғайлы емес және кредиторлық берешектің өсуіне, кезектілікке және сапаның төмендеуіне әкеледі. Бөгде ұйымдарға берілетін медициналық қызметтердің барынша көп көлемін заң жүзінде белгілеу қажет.
Жетінші. Қор қызметінің ашықтығы. Азаматтар қанша қаражат түскенін, қайда және қандай мақсаттарға бағытталғанын білуі тиіс. Қордың қызметі туралы түсінікті және қолжетімді ақпарат оның жұмысына ғана емес, тұтастай алғанда бүкіл жүйеге оң әсер ете алады. Барлық аталған проблемалар азаматтар арасында наразылықтың әділ өсуіне алып келеді. Сондықтан Үкіметке жағдайды түзетуге бағытталған ұсынылған шаралар кешенін қысқа мерзімде қабылдау ұсынылады», – деді депутат мырза.
Өмірдің кереғарлығы кейде адамды таңғалдырады. Қарттардың саны артып, өмір сүру жасы ұзарғанымен, бұл күнде ауру «жасарған». Қатерлі ісік, жүрек-қан тамыры жүйесі ауруларымен жастар түгіл, жасөспірімдер мен балалар да ауыратын болды. Ал осы тәріздес көптеген ауру түрлерін емдеу құны да жыл өткен сайын өсе түсуде және бұл ретте үнемі жаңартып отыруды қажет ететін технологиялардың да бағасы артып отырмаса, кемімейтіні бесенеден белгілі. Әрі мұның тек бізге ғана тән емес, жалпы әлемдік үрдіс екені де айқын. Осы мәселені терең зерделеген, сараптаған Анар Төлеуханқызының мақаласына көз жүгіртіп көрейік.
«Егер медициналық қызмет көрсетудегі әлемдік жүйеге көз салар болсақ, онда бір-бірінен айырмасы мол бірнешеуін бағамдар едік. Алғашқысы, толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылатын медицина болса, екіншісі – міндетті медициналық сақтандыру көмегімен ақылы түрде жүзеге асырылатын жүйе. Ал мұхиттың арғы жағындағы әлемдік алпауыт АҚШ өз азаматтары үшін жалпыға бірдей медициналық сақтандыруды енгізбеген екен. Америкалық денсаулық сақтау жүйесінің жұрт қызығарлық жеткен жетістіктеріне қарамастан, миллиондаған америкалықтар қымбаттығына байланысты бұл қызметтерді пайдалана алмайды. АҚШ халқына көрсетілетін медициналық көмектің бәрі ерікті медициналық сақтандыру мен ақылы медициналық көмек арқылы жүзеге асырылады. Мемлекет тек америкалық егде кісілерді әлеуметтік сақтандыруда «Медикор» жүйесін, ал кедейлер, жұмыссыздар мен мүгедектер үшін арзан – «Медикэйд» пакетін қаржыландырады.
Мәселен, Бельгияда халықтың 99 пайызы міндетті әлеуметтік сақтандырумен қамтылып, көрсетілетін қызмет түрлері 800 пункттен тұрады екен. Және әрқайсысы жеке нөмірмен белгіленіп, төленетін ақша құнының шегі көрсетіліп, ал прейскурантқа кірмейтін қызмет үшін жұмсалатын ақша пациенттің қалтасынан шығады. Ал медицинадағы сақтандырудың алғашқы бесігі – Германияда (1883 жылы канцлер Отто Фон Бисмарктың бастамасымен тұңғыш рет міндетті медициналық сақтандыру туралы заң шығарылған) мемлекеттік саясат әр азаматтың медициналық сақтандыру жүйесінде болуын міндеттейді. «АОК», «Barmer-Gek», «BKK Linde», «IKK gesund plus» сынды компаниялар медициналық сақтандыруға мемлекет заң бойынша белгілеген шектен аспайтын мөлшерде ғана төлем алатын болса, коммерциялық немесе жеке сақтандыру компаниялары бағаны өз еріктерімен қояды екен. Немесе осылардың қай-қайсысынан да кейбір клиенттер құпия, жабық сақтандыруға көше алады, бірақ онда шектеу бар. Бұл үшін жыл ішіндегі табысы 55 мың еуро шамасында болуы тиіс. Қалтасы жұқа жанның бұл жүйенің қызметіне жүгінуіне жол жабық.
Жалпылай айтқанда, қазіргі әлемдегі озық мемлекеттердің барлығы дерлік өз халқының денсаулығын ойлағанда сақтандыру жүйесінің өздеріне оңтайлысын енгізіп, дәрігерлер мен пациенттердің бір-біріне әріптестік көзқараста болуына күш жұмсайды.
