Алаш қайраткері Сұлтанбек Қожанов «Еңбекші қазақ» газетінің 1925 жылғы 22 наурыз күнгі санында былай деп жазады: «22 март – Наурыз мейрамы. Күншығыс халқы тегіс мейрам қылып өткізу салт болған күн. Мұны көп білгіштер «Дін мейрамы» деп жиреніп, лажы болса құрту керек деп сопысынады. Наурызға арналған намаз жоқ. Наурызда құрбан шалынып, құран оқылмайды. Наурыз – жыл басы. Наурыз – мұсылманшылықтан бұрын шыққан мейрам. Наурыз – ел шаруасымен күн көріп, табиғат шарттарына тұрмысы көбірек байланысқан елдің тұрмысы тудырып отырған мейрам. Жұрт қысқы қысымшылықтан құтылып, малы жұт қаупінен құтылып, аман қалған малы төлдеп қорасы толып, өздері егін шаруасына қам қылып, жаз маусымында байлығын молайтудың, табиғаттың иіп тұрған кезінде қолынан келгенше көп өндіріп қалудың шарасын істеп, абыр-сабыр болып жатқан ел шаруаларының талабы қозған ең көңілді уақыты – көктем. Сол көктемнің басы – Наурыз».
Көктемнің жарқын мерекесі – Ұлыстың Ұлы күні – Наурыз. Жыл өткен сайын Наурыз мейрамы елімізді мекендеген бүкіл халықтың, ұлт пен ұлыстың сағынып күтетін ортақ мерекесіне айналып, жаңа мазмұнмен, жарасымды сән-салтанатымен түрлене түсуде.
Наурыз мейрамы – көктем мейрамы және Орталық Азия халықтарының Жаңа жылы. Бұл мереке бірнеше мың жылдан бері аталып келеді. Парсыша «наурыз» бірінші айдың бірінші күні дегенді білдіреді. Бұл айды соғдалықтар «наусарыз», хорезмдіктер «наусарджи», армяндар «навасарди», чуваштар «норас-ойахе» деп атаған. Қазақстанда Кеңес заманында талай жылдар бойы діни мереке деп саналып, тыйым салынды. Соңғы рет 1926 жылы тойланған Наурыз мейрамы Қазақстанда 1990 жылдардың басында қайтадан ресми түрде атала бастады. 2001 жылы Наурыз мейрамы мемлекеттік мереке ретінде жарияланды.
Күн мен түннің теңеліп, жан-дүниені тірілткен, шаруаның бір малы екеу болып, арқа-басы кеңіп, аққа аузы тиген, қытымыр қыстың ызғарынан құтылып, алдағы шуақты күндерден үміттендірген Наурыз мерекесі Тәуелсіз еліміздің зор ықыласпен тойланатын нағыз халықтық сипаттағы салтанатына айналды.
Наурыз мейрамы аясында міндетті түрде атқарылатын рәсімдер баршылық. Мәселен, наурыз көже дайындалады, апаларымыз қысқы соғымның әбден сүрленген қадiрлi мүшелерiн осы күнi қазанға салады. Соғымға сойылған малдың басы немесе шекесі қосылып, қазы-қарта, жал-жая қазанға түседі. Ет сорпасына көже қайнатады. Оған тары, арпа, бидай, бұршақ, күріш сияқты жеті түрлі дән мен ақ қосады. Тұз бен суды қосқанда дәмнің саны тоғыз болуы тиіс. Түркі халқының ұғымында жеті мен тоғыз және қырық – аса киелі сандар. Сол себепті наурыз көже аса қасиетті тағам болып саналады. Оған қоса, ол – тоқшылық пен ырыс-құттың жоралғысы. Наурыз мерекесі жадыраған жазды қарсы алар көктемнің басы болғандықтан, оны қазақтар «Самарқанның көк тасы жібіген күн» деп те атайды. Бұл бүкіл табиғат ананың тоңы жібіп, жаны кіретін тіршілік басы дегенді білдіреді.
Сондай-ақ бұл күні көңілінде кірбіңі барлар татуласады, адамдар бір-бірінің үйіне кіріп, құтты болсын айтады, бұлақ көзін ашады, алдын ала үйін, ауласын кір-қоқыстан тазартады. Наурызды «жыл басы» деп танығанымен, оның барша болмысын, философиясын жыл алмасумен шектемейді. Осы күндері дүниеге келген сәбилерге Наурызбай, Наурызгүл сынды есімдер беріледі. Жер иесі – Қыдыр ата елді, үйді аралап, бақыт сыйлайды, бата береді деген сенім-наным және бар. Ұлы Абай айтқандай: «...ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама қыламыз деп, той-тамаша қылады екен».
Бір қызығы, кейбір адамдар әлі күнге Наурыз мейрамының қадір-қасиетіне бойлай алмай жүрген тәрізді. Наурызды дінімізге қайшы, салт-дәстүрге жат көретіндер де кездеседі. Осы орайда «Ислам Наурызға қалай қарайды?», «Салт-дәстүрге оғаш жері жоқ па?» деген ниетпен дін мамандарынан алынған пікірлерді назарларыңызға ұсынып отырмыз.
Мұхитдин Исаұлы, «Нұр-Мүбәрак» Египет ислам мәдениеті университетінің профессоры:
– Әз Наурызды, көрісуді парсының діни мейрамы дейтін адамдар бар. Бұхаридан бастап күтубу тисғаның басым көпшілігі түркі жұртынан болған біздің ата-бабаларымыз кешегі күнге дейін күллі мұсылманға, соның ішінде араб елдеріне, Османлыға дін үйретіп келген. Сол себепті олар парсының пұтқа табынушылық мейрамын тойлаған емес. Көрісу – сонау ықылымнан ғұндардан, сақтардан бері тіпті одан әріден бар ғұрып. Өйткені біздің ата-бабаларымыз бүгінгідей қыстыгүні «квартираға» тығылып алып жатпаған. Олар мынау ұшы-қиыры жоқ кең даланы иемденіп еркін жатқан. Қыс айлары, әсіресе, күн суық жақтарда алты айлап бір-бірлерін көре алмай, содан қыстан аман шыққаны үшін көрісетін болған. Бұрынғылар көкті ұстаған бір Тәңірге шүкіршілік айтса, кейінгі мұсылман бабалар сол көкті ұстаған бір тәңір болған Аллаға шүкіршілік еткен. Амандық сұрасқан. Амандық сұрасу – Пайғамбардың сүннеті. Бұл сол көктемнің алғашқы күндерінде болатын болған. Жаңа жыл, жаңа өмір болып басталған. Құрандағы «Алланың өлген соң қайта қалай тірілтетініне қараңдар» деген мақшар күнін еске алатын болған. Ал осы жаңа күн, жаңа көктем кейінгі ғасырларда «Наурыз» болып парсыша аталып кеткен. Яғни парсы мәдениетінің бір кездегі әсеріне байланысты сіз бен біздің оқып жүрген «салат», яғни парсы тілінде «намаз», ұстаған саум – оразамыз да парсыша аталып кеткен. Егер бұл адамдар наурыздың парсыша аталғанына қарсы болса, онда намаз бен оразаға да қарсы шықсын қауқары жетсе. Әңгіме атында емес, затында. Олардың айтып отырғаны – парсылардың «наурызы», ол от жағып оттан секіру, отқа табыну мейрамы. Ал қазақ тарихындағы наурызда отқа секіру жоқ, от жағу жоқ. Қайта көктем бар. Гүлдену бар. Ояну бар. Ағаш егу бар. Жандандыру бар. Тірілту бар. Мақшарды еске алу бар. Дін ұстанамыз деп дүдәмал ағымға ергендер өздерін қазақ деп санамаса, оларды бұл елде не ұстап отыр, не болмаса қазақ деген аттарын ауыстырсын. Ал, ата-баба жолынан таймай қайта оянуға бет алған мұсылман алаш жастарына айтарым – Әз наурыз құтты болсын! Әлихан, Міржақыптардың жолын қуыңдар! Алла елімізге берекет, байлық, бірлік, тыныштық нәсіп етсін! Әмин!
Абдусамат Қасым, Islam.kz сайтының діни сарапшысы, исламтанушы:
– Наурыз мейрамы, бәріне белгілі болғандай, түбі сонау парсыларға барып тіреледі. Ислам діні келмей тұрып отқа табынушы парсы халқы Наурыз мейрамын жаңа жыл ретінде құттықтайтын. Кейінірек Иран жеріне мұсылмандар аяқ басқаннан соң аталмыш үрдіс мұсылмандардың арасына жайыла бастады. Тіпті, Умеяттардың халифалығы кезеңінде аса қаныпезерлігімен танылған Хажжаж ибн Юсуф әс-Сақафи тарапынан бұл мейрам кейбір өлкелерде ресми түрде бекітілсе, шиизмді дәріптейтін Фатимиттердің дәуірінде мұсылмандар мекендейтін аймақтарда тойлана бастаған. Аббаси халифасы Мүтәуәккил Алалланың наурыз мейрамын жақсы көргендігі тарих кітаптарында айтылады. Түркі тілдес халықтарында 21-22 Наурыз мейрамы б.з.д. VIII ғасырдан бері жаңа жыл мерекесі ретінде тойланып келеді. Әйткенмен, өзіңіз айтпақшы, аталмыш мейрамға үзілді-кесілді қарсы шыққан беделді дін ғұламалары болмады емес, болды. Арасында Ханафи ғалымдары да бар-тын. Бірақ, олардың бұл тыйымдарын мәжуси сеніміне сүйенетін, зардұштылық діни рәсімдері орын алған Наурыз мейрамына қатысты деп алуға болады. Өйткені кейінірек Ханафи ғалымдары арасында аталмыш мейрамға оң қабақ танытқандар шықты. Солардың бірі XV-XVI ғасырда өмір кешкен, «Шейхуль Ислам» атағын алған Ханафи ғұламасы Мұхаммед Әбу Сууд Эфенди (м.1490-1574 ж.) еді. Бүгінде Наурыз мейрамы – діни бояуын жоғалтып, отқа табынатын зардұштылық дінінің элементтерінен ада, халық арасында тек дәстүр ретінде қалыптасқан мейрам. Фиқһта «Харам үкімін тудырған себептің жойылуы үкімнің де жойылуына алып келеді» дейтін қағида бар. Шариғатта екі мейрам бар: Ораза айт пен Құрбан айт мейрамдары. Наурыз мейрамы діни мейрам емес. Бірақ, қазақ салт-дәстүрінде ерекше орны бар құбылыс. Шариғат дінге теріс келмейтін дәстүрлерге рұқсат еткен. Сондықтан да, оттан секіру, отқа тәу ету т.б. осы секілді дінімізге жат зардұштылық (зороастризм) әдеттер мен ішімдік ішу сияқты харам істер орын алмайтын болса, Наурыз мейрамын атап өтуді харам деуге болмайды.
Бақытжан Өткелбаев, «Әзірет сұлтан» мешітінің наиб имамы:
– Көшпелі қазақ өркениетінің ұлттық нышандарының бірі – Наурыз мерекесі. «Наурыз» сөзі – зороастризм сенімінде болған парсы елінің тілінен аударғанда «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді. Бұл мейрамның шығу тарихын кейбір ғалымдар зороастризммен, отқа табынумен байланыстырса, кейбір тарихшылар Парсы патшалығының жорықтарымен байланыстырады. Зороастризм сенімі бойынша жақсылықтар жарықтан, жамандықтар қараңғылықтан бастау алады. Кейбір риуаяттарда Хазіреті Әли Парсы шығанағы жаққа барғанында бір кісі келіп, оған Наурыз мерекесіне байланысты бір кәдесый жасайды. Хазіреті Әли (Алла разы болсын) мұның мәнісін сұрағанда, әлгі адам: «Бүгін Наурыз мерекесі, бұл сыйлықты сол үшін сыйладым» дегенінде Хазіреті Әли (Алла разы болсын) бұған қарсылық білдіру былай тұрсын: «Бұл жақсы үрдісті күнде істеңдер! (Наурызда сыйлық сыйласу үрдісі)» – деп өсиет еткен екен. Ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы атамыз өзінің «Нұх, Наурызнама» деген жазбаларында мұның Нұх пайғамбардың заманынан қалған қадым мейрам екендігін алға тартқан. 7 түрлі дәнді дақылдан дайындалатын наурыз көже сондықтан да «Ашура» мерекесінің құрметіне 10 түрлі дәнді дақылдан жасалатын тағамға ұқсайды деген. Әсілі, Наурыз мерекесі қазақ халқының сенімінде қыстан аман-есен шығып, малдың аузы көкке ілініп, арқа кеңіп, күн жылыған кезде жаңа жыл ретінде тойланады. Қыстан аман-есен шыққан халық бір-бірін зиярат етіп, амандық-саулық сұрасып, көрісетін болған. Еліміздің батыс аймағында «Көрісу күні» деп содан аталады. Осымен қатар, «14 наурызда Самарқандта көк тас ериді» деп, Наурыз мерекесін тойлауды 9-нан немесе 14-нен бастап кеткен. Дінімізде «Шәрғи мән қобләна немесе ғурф» фиқһ қағидасы бойынша (бір халықтың Исламнан алдыңғы әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері) Ислам негіздеріне қайшы келмей, қоғамдық қатынасты оң реттеген болса, бұл салт-дәстүрлер сақталады. Бүгінгі дәстүріміздегі Наурыз мерекесінің Исламға ешқандай алабөтендігі жоқ. Бұрынғы Наурыз мерекесін от жағып қарсы алушылық дәстүрімізден әлдеқашан шығарылып тасталған. Ал, қазіргі қазақ қауымының тойлап жүрген Наурыз мерекесінде қыстан күйзеліп шыққан елдің көңілін көтеру мен қазақи құндылықтарымызды жандандырып, көкпар беріп, ат шаптырып, палуандар күресін өткізіп, ән-жыр, айтыс-терме ұйымдастырылып, араздасқан адамдар осы күні татуласып, бір-біріне жақсы бата берісіп, «Ұлыс оң, ақ мол болсын!» деген сияқты ізгі тілектерімен қауышып жатады. Ислам шариғаты Наурызды ұлттық нақышта көктеммен бірге жаңа жылға кіру түсінігінде тойлауды құптайды деп толық айта аламыз. Осымен қоса, дінімізде «Амалдар ниеттерге байланысты» деген қағида бар. Сол үшін бүгінгі қазақ халқы Наурызды көктем мерекесі ретінде тойлап жүр. Бұл Ислам дінінің қағидаларына еш қайшылық етпейді дегім келеді. Ұлыстың ұлы күні – Наурыз құтты болсын!
Айнұр Әбдірәсілқызы, филология ғылымының кандидаты:
– Ұлыстың ұлы күні – күн мен түннің теңелген күні ретінде наурыз айының негізгі мерекесіне айналғаны баршаға белгілі. Табиғатпен үндесе білген көшпелілер ғана емес, бүкіл Орта Азия жұрты, Шығыс халықтарының көпшілігі және батыс пен Американың бірқатар жергілікті халықтарында да көктем айлары жыл басы болып саналған. Наурыздың исламмен немесе басқа дінмен тікелей байланысы болмағанымен, халықтық жыр-аңыздар әз-Наурызды топан су тартылып, Нұх пайғамбардың кемесі тоқтаған (қазақ аңызы бойынша Қазығұрт тауына тоқтаған) кезеңмен байланыстырады. «Құрғаққа шыққанда Нұхтың кемесінде әр азық-түлік түрінен бір-ақ уыстан қалған екен, солардың бәрін қосып, бір қазанға қайнатып ас пісіріпті. Наурыз көжені жеті түрлі дәмнен жасау содан қалыпты» дейді қазақ аңызы. Мұсылман шығыс жұртының бірқатарында наурыз көжеге ұқсас дәм бар. «Наурызнаманың» көне нұсқалары да көптеген мұсылман халықтарында кездеседі. Кез келген жиын-тойды Алладан тілек тілемей бастамайтын да аяқтамайтын халқымыз Наурызда да өлілердің рухына құран бағыштап, Алладан тілек тілесіп, бұл мерекені де мызғымас рухани дәстүріне айналдырған. Сондықтан болар, наурыз көжені оңтүстікте «құдайы көже» деп те атай береді. Діні мен дүниесін қатар ұстаған халқымыздың бұрын бөлмегенін бүгін бөлудің мәні жоқ. Сондықтан жыл басы, жыл тойы, жаңару мен жасарудың, береке-бірліктің мейрамы – әз-Наурыз мұсылман қазақ ұлтының рухани құндылыққа толы қастерлі мерекесі ретінде лайықты деңгейде аталып өтілуі тиіс.
Кеңшілік Тышхан, Л. Гумилев атындағы ЕҰУ Дінтану кафедрасының меңгерушісі, философия ғылымының кандидаты:
– Қоғамның әлеуметтік-мәдени қалыптасуында тарихи құндылықтардың өзіндік орны мен рөлі ерекше. Жалпы бір халықтың салт-дәстүрі туралы айтқанда көз алдымызға сол халықтың ғасырлар бойы жинақталған, жаппай қабылдаудан өткен құндылықтары мен мәдениеті елестейді. Бұл салт-дәстүр мен мәдениет ол халықтың жүріп өткен тарихының барлық кезеңдерін қамтиды. Оның ішінде ұстанған діні, көршілес болған елдері, дүниетанымы сияқты маңызды факторлар да өз ықпалын көрсетеді. Ол құндылықтар кейбір жағдайда тоқырауға да ұшырап жатады. Оның себебі әртүрлі саяси идеологиялармен қайшылық болған жағдайда немесе басқа елдердің бодандығына түскен жағдайларда. Қазақ халқы да жоғарыда аталған жәйттардың барлығын басынан кешірген. Сондықтан халқымыздың салт-санасына шабуыл жасалған кезді де бастан кешірдік. Бодандық жылдарында көптеген салтымыз бен құндылықтарымызға шектеу салыпты, тіпті ұмыт бола бастағандары да бар. Тәуелсіздік тізгінін қолға алысымен еліміздің жоғалуға жүз тұтқан көптеген жәдігерлерімен бірге рухани салт-санасы, тілі, діні, ділі қайта жаңғыру мүмкіндігіне ие болды. Осы орайда қазақ халқының көптеген дәстүрінің арасында Наурыз мерекесінің орны ерекше. Халқымыз үшін дүниетанымдық тұрғыдан да, салттық тұрғыдан да ерекше орны бар көптеген салт-дәстүрлер жаңғыру барысында кейбір қисық сұрақтар мен талаптарға ұшырап, оны қайта дәйектеуге де, тіпті қорғауға да мәжбүр болып жатамыз. Ол жаңғыру үрдісінде ерекше орны бар діни дүниетаным ерекшеліктеріне байланысты болып отыр. Қазіргі еліміз азаматтарының діни танымының қалыптасуы сатысында дін және салт-дәстүрді таразының екі басына қойып сараптайтындар да табылып жүр. Осыған байланысты діни тұрғыдағы мәтіндер мен қағидалар шеңберінде ғана көзқарас қалыптастырып, басқа пікірлерді аластауға талпыныс танытушылар да жоқ емес. Осындай күрделі қалыптасу кезеңінде дәстүрдің орнын айқындау, оның ұстанатын сенімімізбен сабақтастығын қалыптастыру өте маңызды мәселе. Бұл қатынасты тіпті ислам дінінің келу тарихындағы пайғамбар ұстанымдарымен де байланыстыра қарастыруға болады. Олай дейтініміз Мұхаммед пайғамбар өзіне ислам дінінің келуімен араб қоғамындағы дәстүрдің барлығына қарсы болған жоқ. Тіпті кейбір исламдағы қалыптасқан әдеттер исламнан бұрынғы араб қоғамының әдеті болатын. Бұлардың қатарына қасиетті айлар түсінігі, кейбір күндерде ұсталатын оразалар салты т.б. көптеп мысалдар келтіре беруге болады. Демек діннің мүддесі барлық салт-сананы тазарту емес, егер негізгі сенім қағидаларына қайшы келмеген жағдайда халықтың салтына құрметпен қарау түсінігін құптайды. Сол сияқты біз ұстанатын Ханафи мазхабында салт-дәстүр өз орнымен қағида ретінде де қабылданатындығын ескерсек, халықтың салтына жеңіл қарауға болмайтындығын байқаймыз. Қыңыр ұстанымдағы азаматтар мен топтардың қарсы келіп жүрген мәселелерінің бірі осы Наурыз мерекесіне қатысты болып отыр. Ол топтар мұның ежелгі Зороастр дінінің сарқыншағы екендігін, исламға қарсы элементтерді қамтитындығын алға тартады. Бұл қарсылық негізсіз. Олай болатыны кез келген салт немесе дәстүр халықтың діни ұстанымдарына қарай бейімделеді. Наурыз мерекесінің шығу тарихы, әрине, исламнан ерте ғасырларға тиесілі. Бұл мерекенің тарихы мен ерекшеліктеріне қатысты мәліметтер көптеп жазылуда болғандықтан, біз басқа бір қырына тоқталуды жөн санадық. Наурыздың қазіргі бет-бейнесі біздің салтымыз бен діни құндылықтарымызға әбден сіңіскен деуге болады. Наурыз кезіндегі адамдардың татуласуы, ағайындар арасындағы көже ішу арқылы байланыстың нығаюы, ұлттық ерекшеліктеріміздің жаңғыруы, ішімдіктің қолданылмауы т.б. көптеген элементтер исламның құндылықтарына сай келеді. Олай болса, оны жатырқауға, халық арасында дау тудыруға, салт-санаға шабуыл жасауға негіз жоқ. Әрі бұл діни мереке ретінде аталып өтілмейді. Рухани жаңғыру барысында кейбір азаматтарымыздың бұл мерекені исламдық мереке ретінде түсінуіне де кешіріммен қараған абзал. Олай болатыны, біздің салт-санамыз мен рухани дәстүріміздің ислам құндылықтарымен астасқаны соншалық, дәстүрдегі бар мұрамызды исламнан санау жақсы ниеттен туындаса керек. Алайда ұлтымызда және осы аймақтарды мекен еткен көптеген халықтарда аталып өтілетін бұл мерекенің ұлттық бояуы басым. Сол себептен халықтың жаппай қабылдап, жақсы көңіл күймен қарсы алатын мерекесінің әлі де орны мен құнын бағалау қажеттілігі бар. Қыстың қатал шарттарынан көктемге жеткен, әсіресе мал шаруашылығымен айналысқан халықтың көктеммен бірге қуануы, тіршіліктің жаңғыруымен бірге жаңаруға талпынысының астарында терең мән-мағына бар. Сондықтан ұлыстың ұлы күні саналған бұл ұлттық мерекеміздің халық өмірі мен бірлігіне тигізер пайдасы орасан. Еліміз үшін құт-береке әкелсін! Ұлыс оң болсын! Ақ мол болсын деп Жаратушыдан тілейміз! Бұл да руханиятқа аттаған тағы бір қадамымыз деп санаймын.
P.S. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Шариғат және пәтуа бөлімі Наурыз мерекесі төңірегінде туындаған қайшылықты пікірлерге байланысты пәтуа жариялады. Пәтуа мәтініне сүйенсек, дін саласындағы «Әдет-ғұрып» фиқһ қағидасында елдің бұрынғы салт-дәстүрлері ислам негіздеріне қайшы келмей, қоғамдық қатынасты оң реттеген болса, бұл салт-дәстүрлер сақталады, яғни бүгінгі салт-санамызға сіңген Наурыз мерекесінің исламға ешқандай алабөтендігі жоқ. Сонымен қатар, пәтуада қазақ өркениетінің ұлттық нышанына айналған мерекенің арғы-бергі тарихы мен қазақ әдеби мұраларында сақталған деректер мен діни пайым тұрғысынан тұщымды пікірлер берілген.
