Өткен аптадағы елеулі оқиғалардың бірі 14 ақпан күні басталған Мюнхен қауіпсіздік конференциясының 61-саммиті болды. 1963 жылдан бері жыл сайын өткізіліп келе жатқан бұл дәстүрлі кеңес, халықаралық қауіпсіздік мәселелерін талқыға салатын әлемдік деңгейдегі аса ауқымды конференция болып табылады. Ол бастапқыда Мюнхен қауіпсіздік саясаты конференциясы (нем. Münchner Konferenz für Sicherheitspolitik) деп аталды. Оның басты ұраны: «Диалог арқылы бейбітшілікті ілгерілету».
Жұрттың барлығы бұл саммитте орыс-украин соғысының алдағы тағдыры туралы кеңінен талқылаулар жүргізіліп, қақтығысты аяқтауға ықпал ететін шешімдер қабылданар ма деп үміттенген еді. Өкінішке қарай, Украина тақырыбы жұрт ойлағандай қызу талқыға түсе қоймаған. Кезекті саммитте сөзге шыққан АҚШ-тың вице-президенті Джей Ди Вэнстың баяндамасы жиналысқа қатысып отырған 800-ден астам адамды қойып, күллі Еуропаны түңілдіріп жібергендей болды.
Джей Ди Вэнс сонда не деді?
Өздерін жер-жаһанның сақшысы саналатын АҚШ-тың атынан келіп қатысып отырған Трамптың орынбасары еш қымсынбастан сынайтын елдерді сынап, біраз «ақыл айтып» тастады. Біз төменде Вэнстың баяндамасындағы сын садағына көбірек ілінген тұстарын келтіре кетуді жөн көрдік.
Вэнс өз сөзінде 2024 жылдың соңындағы Румыниядағы президенттік сайлаудағы дауыс берудің бірінші турының нәтижелерінің жарамсыз деп танылғанын мысалға келтіріп, ескі Еуропаның алдында тұрған ең үлкен қауіп Ресей немесе Қытай емес, Еуропаның өзінің негізгі құндылықтарынан бас тартуы деп салды. Бұған дейін Вэнс Парижде өткен Дүниежүзілік жасанды интеллект саммитінде Еуропаны жасанды интеллектті дамыту саласында тым көп ережелерді белгілегені үшін сынаған болатын.
АҚШ вице-президенті сонымен қоса Швецияның Құранды көпшілік алдында өртеген азаматты «өшпенділік тудырған қылмысы үшін» соттағандығын айыптады. Ол сондай-ақ Германияның интернетте мизогинистік жек көретін сөздерді жариялағаны үшін күдікті адамдарға жүргізген рейдтері және Ұлыбританияның аборт клиникасының жанындағы қауіпсіз аймақта намаз оқуға кірген адамды, бұл жерден шығудан бас тартқаны үшін қамауға алғаны сияқты оқиғаларды тілге тиек ете келіп, Ұлыбританияны діни құқықты қорғауда кері кетті деп жазғырды.
Сөз түйінін конференцияны өткізіп отырған отағасы ел Германияға бұрған Вэнс елдің негізгі саяси партияларының, иммиграцияға қарсы оңшыл, антииммиграциялық «Германия үшін балама» тобымен ынтымақтаспау туралы консенсусты сынға алды. Бұл саяси оқшаулану саясаты «брандмауэр» деп аталады.
Вэнс: «Демократия маңызды және қасиетті принципке негізделген, ол халықтың дауысын, талабын бағалайды. Бұл жерде брандмауэрға орын қалдырмау керек. Мұндай саяси ұстаным еркін диалогқа кедергі келтіреді. Бұл жерде Еуропа көшбасшылары өздерімен келіспейтіндердің аузын жабуға тырысып отыр. Қазір Атлант мұхитының осы жағындағы көпшілігіміз үшін бұл сұрқы қашқан Кеңестік дәуірдегі «дезинформация» және «дезинформация» сияқты жағымсыз терминдердің артында жасырынған мүдделер сияқты көрінеді, олар әртүрлі пікірлері бар адамдардың әртүрлі пікірлерді білдіру идеясын ұнатпайды» деп салды. Алайда Вэнстің өзі Мюнхен конференциясында сөйлеген сөзінде иммигранттарға қарсы риториканы қабылдағандай рай танытты.
Вэнс: «Осында өкілдік ететін ұлттардың алдында тұрған барлық өзекті мәселелердің ішінде мен жаппай көші-қоннан маңызды ештеңені көріп тұрған жоқпын», – деді. Ол сөзін сабақтай келіп бейсенбі күні Мюнхенде 36 адам жарақат алған көлік апатын мысалға келтірді. Күдікті 24 жастағы Ауған азаматы болған.
Вэнс: «Бағымызды өзгертіп, ортақ мәдениетімізді жаңа арнаға бұрмас бұрын, осындай қорқынышты сәтсіздіктерді тағы қанша рет бастан өткеруіміз керек? Бұл континентте дауыс беру жәшігіне барып, миллиондаған заңсыз иммигранттарды қабылдау үшін қақпаларды ашып тастауды қолдайтын бірде-бір сайлаушы жоқ», – деді.
Еуропаға жасалған идеологиялық шабуыл
Вэнстың сөздері конференцияға қатысушылардың барлығына ұнай қоймаған. Осыдан кейін еуропалық басылымдар арт-артынан мақала жариялап, «еуропалық одақтастарға қарсы идеологиялық шабуылдарымен Мюнхен конференциясына көлеңке түсірді» деп баға берді. Демалыс күні француздың «Le Monde» (Монд газеті) басылымының бірінші бетінде «Вэнс Еуропаға идеологиялық соғыс бастады» атты мақала жарық көрді. Газеттің Мюнхендегі тілшісі мақаласында 14 ақпанда АҚШ еуропалық әріптестеріне шабуыл жасап, алауыздық тудырғанын жазды. Мақала авторы 2007 және 2025 жылдар Мюнхен қауіпсіздік конференциясының тарихындағы екі тарихи маңызды жыл болды деп есептейтіндігін айтыпты. Екі конференция да айтылған дұшпандық сөздер дүниенің түкпір-түкпірінен келген қорғаныс пен сыртқы саясат сарапшыларын таңғалдырды. 2007 жылы Ресей президенті Владимир Путин кездесуге алғаш рет шақырылғанда, ол АҚШ-ты «бір ел үстемдік ететін халықаралық тәртіп орнатқысы келетіні үшін» қатал сынға алып, қатысқан еуропалық одақтастарды таңғалдырған екен. Өткенге көз жүгіртсек, бұл Путиннің Ресейінің Еуропаға жасаған алғашқы ескертуі болыпты. 2025 жылы Трамп әкімшілігі Мюнхен конференциясында Еуропаға қарсы идеологиялық соғыс бастады. Еуропалық көшбасшылар, соның ішінде Германия да қарсылық көрсетті, ал бастапқыда ең көп назар аударатын Украина мәселесі дерлік еленбеді. Мақалада АҚШ басшыларының қисынға келмейтін мәлімдемелері де Трамп пен Путиннің 12 ақпандағы телефондағы әңгімелерінен кейін Украина мәселесінде жаңа ілгерілеушілік болмағанын көрсеткені жазылған. Сондықтан кейбіреулер Трамптың өз жоспары жоқ деп санайды және Путин ешқандай ұсыныс жасамаған секілді. Оның орнына Қытай Сыртқы істер министрі Ван И «халықаралық тәртіп пен көпжақтылықтың қорғаушысы рөлін ойнау мүмкіндігін пайдаланып, Украина соғысына қатысқан барлық тараптар бітімгершілік процесіне қатысуы керек және Еуропа бұл жерде маңызды рөл атқаруы керек» деген пікірін жеткізді. Еуропа елдері қазіргі уақытта бірнеше түпкі мақсаттарға жету үшін көп жұмыс жасауда: біріншіден, Украина мен Еуропа келіссөздерге қатысуы керек, олар Украинаға Ресей таңып отырған шекараларды мойындамауы керек; Сондай-ақ мақалада Еуропа елдерінің қорғаныс бюджеттерін ұлғайтып, қорғаныс қабілетін нығайту қажеттігін анық түсінетіні атап өтілген.
«Le Monde» басылымындағы мақалада сонымен қатар АҚШ вице-президентінің жалпы сайлауға дайындалып жатқан Германияның оңшыл партиясын қолдағаны туралы арнайы хабарлады. Вэнс еуропалық елдердің оңшыл партиялардың өсуіне қарсы тұру әрекеттерін сынға алды. Германияның Қорғаныс министрі Мюнхен конференциясында экспромтты түрде жауап беріп, АҚШ вице-президентінің Еуропаны авторитарлық режиммен салыстыруға келмейтінін, «Германия үшін балама» сияқты шағын экстремистік партиялардың басқа саяси партиялар сияқты сайлау науқандарын жүргізе алатынын айтты. Бірақ демократия азшылықтың қаскүнемдік шабуылдары міндетті түрде ақталады дегенді білдірмейді. Германия канцлері Шольц та 15-і күні кешке X әлеуметтік платформасында Германияның демократиялық партиялары ұлттық социализмді бастан кешіргеннен кейін консенсусқа келгенін және бұл консенсустың шектен шыққан оңшыл партияларға қарсы брандмауэр екеніне назар аударды.
«Америка бірінші» ұстанымы
Вэнс жұма күні Мюнхен қауіпсіздік конференциясында сөйлеген сөзінде Ресей-Украина соғысы туралы қысқаша ғана түсініктеме берді, оның орнына Еуропа елдерін қорғаныс шығындарын көбейтіп, «ауыртпалықты бөлісуге» шақырды.
«Бұл қауіпсіздік конференциясы және сіздердің барлығыңыз осында жаңа мақсаттарға сәйкес алдағы жылдары қорғаныс шығындарын нақты қалай арттыратындығыңызды айтуға дайын екенсіздер», – деді Вэнс: «Бұл жақсы, өйткені президент Трамп бұл туралы өте анық айтты, ол еуропалық одақтастар континенттің болашағында үлкен рөл атқаруы керек деп санайды.
Менің ойымша, сіздер «жүкті бөлісу» терминін естімеген сияқтысыздар. Бірақ біздің ойымызша, еуропалықтар альянстың маңызды бөлігі ретінде күш сынасады, ал Америка Құрама Штаттары үлкен қауіп төніп тұрған әлемнің басқа бөліктеріне назар аударды», – деді Вэнс.
Вэнс сонымен қатар Рюттемен кездесуінде НАТО-ға ауыртпалықты көбірек көтеру керек екенін атап өтті. «НАТО, бұл – өте маңызды әскери одақ және біз, әрине, оның ең маңызды бөлігіміз», – деді ол. «Бірақ біз НАТО-ның шын мәнінде болашаққа сенімді екеніне көз жеткізгіміз келеді және оның үлкен бөлігі Америка Құрама Штаттары Шығыс Азиядағы кейбір қиындықтарға назар аударуы үшін Еуропадағы ауыртпалықты бөліседі деп ойлаймыз. Қазір НАТО-ға мүше 32 мемлекеттің 23-і ғана қорғаныс саласына ішкі жалпы өнімнің (ЖІӨ) 2 пайызын жұмсайды. АҚШ президенті Дональд Трамп НАТО-ға мүше елдер әскери шығындарын 5 пайызға дейін арттыруы керек деп санайды.
Осылайша АҚШ-тың сенімді одақтасы болып келген Еуропа елдері енді ғана Вашингтонның «Америка бірінші» деген ұстанымына көздері жеткендей болды. Трамптың Дания Корольдігінің иелігінде тұрған Гренландияны аннексиялау туралы талабы тағы да еске түскен. Айтпақшы, АҚШ вице-президенті Дж.Д.Вэнс Мюнхен конференциясында сөйлеген сөзінде еуропалық елдерді қорғаныс шығындарын көбейтіп, «ауыртпалықты бөлісуге» шақырды. 14 ақпан күні Вэнс Украина президенті Владимир Зеленскиймен кездесіп, Украинада тұрақты бейбітшілік орнатуға көмектескісі келетінін білдірген. Бұған дейін Вэнс Париждегі AI саммитінде Еуропаны жасанды интеллектті дамытуда диктаторлардың жағына шықпауға шақырды және Америка Құрама Штаттарының AI технологиясы мен тұжырымдамалары Еуропаның сенім артатын «алтын стандарты» болатынын айтты.
Бұл – Вэнстің халықаралық сахнаға вице-президент ретінде бірінші рет шығуы. Кейбір сарапшылар Вэнстің Мюнхендегі сөзі Трамп әкімшілігінің «Біріншіден Америка» саясатын толық көрсетті деп санайды. Вэнс қызметке кіріскеннен кейінгі үш апта ішінде Трамп әкімшілігінің Ресей-Украина соғысы, жасанды интеллект, иммиграция және діни сенім бостандығы сияқты бірқатар салалардағы «Бірінші Америкаға» негізделген ішкі және сыртқы саяси ұстанымын ерекше атап өтіп, көпшіліктің назарын аударатын бірнеше сөз сөйлеп, бұқаралық ақпарат құралдарына сұхбат берді. Кейбір американдық саяси сарапшылар Вэнстің «Американы қайтадан ұлы ету (MAGA)» қозғалысының келесі көшбасшысы болу мүмкіндігі зор деп санайды.
Көптеген бұқаралық ақпарат құралдары Вэнстің сөзін конференцияда немқұрайлылықпен және кездейсоқ қол шапалақтаумен қарсы алғанын хабарлады, бірақ ол кездесуден тыс кейбір адамдардан мақтау естіген. Мәселен бұрынғы Еуропарламент депутаты Роберт Роос X әлеуметтік желісіне: «Еуроодақ бюрократтарынан бұл сөзді күніне екі рет тыңдауды талап ету керек: бір рет жұмыс алдында және бір рет ұйықтар алдында. Демократиядағы шеберлік сабағы. Парасаттылық сабағы», – деп жазды.
Орыс-Украин соғысын Трамп тоқтата ала ма?
«Мен Президент болып сайланатын болсам, Ресей мен Украина арасындағы соғысты 24 сағаттың ішінде тоқтатамын» деп уәде берген Трамптың қазір басқаша есебі бар сияқты. Біздің ойымызша, оның соғысты тоқтатуға асығатын түрі жоқ. Американың атақты басылымы «Wall Street Journal» бейсенбі күні Вэнстің Зеленскиймен кездесуі алдында Вэнспен өткізген эксклюзивті сұхбатын жариялады. «Вэнс егер Ресей президенті Владимир Путин Украинаның ұзақ мерзімді тәуелсіздігіне кепілдік беретін бейбіт келісімге келіспесе, «Ресейге соққы беру үшін санкциялар мен мүмкін әскери құралдарды» қолдануға уәде берді», – делінген хабарламада.
Алайда Вэнс кейін әлеуметтік желіде «Wall Street Journal»-дың хабарын жоққа шығарды. Онда: «Президент Трамп түпкілікті мәміле жасаушы және Украинадағы соғысты аяқтау арқылы аймаққа бейбітшілік әкеледі. Біз әрқашан айтып өткеніміздей, АҚШ-тың мүддесі мен қауіпсіздігіне сәйкес келмейтін кезде американдық әскерлер зардап шегетін жолға жіберілмеуі керек. Бұл соғыс Ресей мен Украина арасында болып жатыр», – деген.
Трамп пен Путин сәрсенбіде 90 минут сөйлесті, бұл АҚШ-Ресей қарым-қатынастарының ұзақ жылдар бойы қатып қалғанынан кейін жылдам алға жылжуы деуге болады. Трамп екі жақтың Ресей-Украина соғысын тоқтату үшін дереу келіссөздерді бастауға келіскенін айтты. «Украинадағы соғыс аяқталуы керек. Жастар Екінші дүниежүзілік соғыстан бері болмаған деңгейде қырылып жатыр. Бұл күлкілі соғыс», – деді Трамп бейсенбіде журналистер алдында.
Зеленский бейсенбі күні журналистерге Путиннің Трамптың қоңырауын бұрын алғанына «қуанбайтынын» және Украинаның «Украинаның қатысуынсыз қол жеткізілмеген кез келген келісімді қабылдамайтынын» айтты. Вэнспен әңгімесінде Зеленский Путинді қалай тоқтату және соғысты тоқтату туралы жоспарды әзірлеуге ниетті екенін, сондай-ақ «қауіпсіздіктің нақты кепілдігі» қажет екенін айтты.
Вэнс Байден әкімшілігінің Украина саясатына көрсеткен көмегін ең қатал сынаушылардың бірі болды. Вэнс өткен жылы Мюнхен қауіпсіздік конференциясына сенатор ретінде қатысты. Сол кездесуде ол сондай-ақ АҚШ-тың стратегиялық назарын Азия мен Таяу Шығысқа көбірек аудару керектігін айтты.
Огайо университетінің тарих профессоры Кристофер Макнайт Николс «Америка дауысы» радиосына берген сұхбатында Вэнс аумақ бойынша бірқатар келіссөздер жүргізуге итермелеуі мүмкін, бірақ Украина келіссөздер арқылы үлкен аумақтардан бас тартуға дайын ба, жоқ па, бұл ашық сұрақ екенін айтты.
«Бұл жерде мәселе Вэнстің АҚШ көмегінің қашан немесе қанша болатынын қалай айтатыны және бұл оның және Трамп әкімшілігінің АҚШ-тың қазіргі мақсатына, яғни соғысты тоқтатуға мәжбүрлеуге қол жеткізу үшін қолданатын рычаг па, жоқ па? Сонда монетаның екінші жағы, әрине, бұл тек Америка Құрама Штаттарына қатысты емес. Зеленский не дейді?» – деді ол.
Жақында Трамп Украинаның Ресейге қарсы қорғанысына АҚШ-тың қолдауын жалғастыру шарты ретінде елдің сирек қазба байлықтарына қол жеткізу үшін Украинамен келісімге қол жеткізгісі келетінін айтты. Міне осы жерде АҚШ-ты басқаруға кіріскен саудагер президенттің түпкі мақсаты анық білінді. Америка Құрама Штаттары Украинаның маңызды пайдалы қазбаларының 50 пайызына иелік етуді ұсынды деп хабарлайды Reuters бұл мәселемен таныс үш адамға сілтеме жасап.
15 ақпан күні АҚШ президенті Дональд Трамптың Украинаның сирек жер минералдарының қорына қол жеткізу туралы өтініші «жарға соғылды». Украина президенті Владимир Зеленский келісімге қол қоюдан бас тартып, оның шарттары АҚШ мүдделеріне тым бұрмаланған деп мәлімдеді.
Алайда Трамп бұл ойынан бас тартпайтын секілді, әрі мақсатына жету үшін Украина басшыларына түрлі жолдармен қысым жасауды жалғастыратын сияқты... Мюнхен конференциясынан кейін әлемдік БАҚ-тардың назары осы тақырыпқа ауысты. Сарапшылар Вашингтонның соғыстан зардап шеккен елге тұрақты қолдауының орнына Украинамен экономикалық мәмілеге қол жеткізуге ұмтылып отырған жоспарын талқылап жатыр. Бірақ Зеленскийдің айтуынша, АҚШ ұсынған ұсыныс нұсқасы оның елі үшін нақты қауіпсіздік кепілдіктерін бермейді. «Мен министрлердің тиісті келісімге қол қоюына рұқсат бермедім, өйткені менің ойымша, ол бізді және біздің мүдделерімізді қорғауға дайын емес», – деді Зеленский өткен сенбі күні.
Украинада жоғары технологиялық өнімдерді өндіруге қажетті бағалы минералдардың көп мөлшері бар. Ғалымдар Украина жерінде титан, литий және цирконий сияқты негізгі 50 шикізаттың 20-сы бар деп мәлімдеп отыр.
Трамп АҚШ-тың сирек жер өнімдерінің Қытай импортына тәуелділігін азайтуға көмектесу үшін Украинадан 500 миллиард долларға осындай пайдалы қазбаларды алғысы келетінін айтты, бірақ Зеленский кез келген пайдалы қазбаларды өндіру Украинаның қауіпсіздік кепілдіктеріне байланысты болуы керек екенін атап өтті.
PS: Әлемдік саясатта аса ықпалды ел саналатын Америкаға жаңа Президент келгелі, күллі дүние күн сайын жаңалыққа кенеліп жатыр. Барлығында тек қана Американың мүддесі, мүдде болғанда да аузын арандай ашқан экономикалық мүдделер ғана алдыңғы орынға шығып жатыр. Дональд Трамптың төңірегіне топтастырып жатқан кадрлары да басшыларын емеурінінен түсінетін адамдар секілді. Мысалы әлемдегі ең бай адам және Tesla және SpaceX негізін қалаушы Илон Маск таңғаларлық статистиканы ашты. Маск әлеуметтік желілерде АҚШ-тың Әлеуметтік қамсыздандыру басқармасының (SSA) деректер жинағын жариялады, бұл деректер базасындағы бірнеше жұмбақ мәселелерді ашты. Біріншіден, дерекқорда тіркелген «тірі қалған адамдардың» саны 398 миллионға жетеді, ал АҚШ ресми түрде жариялаған жалпы халық саны небәрі 341 миллионды құрайды, яғни «елес адамдар» тағы 60 миллионға жуық. Маск ашқан әлеуметтік қамсыздандыру дерекқорындағы «қарттар» туралы деректер одан да таңғалдырады. Онда жүйеде тіркелген «тірі қалғандар» арасында шын мәнінде 150 мен 159 жас аралығындағы 1,34 миллионнан астам «қарт адамдар» және 160 пен 169 жас аралығындағы 120 мыңнан астам адам бар екен. Сондай-ақ 200-ден асқандар да көп, оның ішінде 200-ден асқан 2786 «супер-қарт» тіркелген.
Ары қарай ойлана беріңіз... Әлемге демократияны үйретіп, барлық халыққа бейбітшілік пен теңдікті әпереміз, АҚШ-та жемқорлық деген атымен жоқ деп ұрандатып келген ұлы мемлекеттің іші осындай былығып жатыпты. Ал жер жүзінде бейбітшілік орнатуды жақтайтын «Америка ұстанымы» Орыс-Украин соғысын тоқтатуға келгенде, экономикалық шарттарын ашық көрсетіп шықты. Осыған қарап отырып бұл соғысты кімдердің, қандай мақсатта жоспарлап келгендігін бағамдауға болатын сияқты...
Ерқазы СЕЙТҚАЛИ
