Аты аңызға айналған Балуан Шолақ бабамыздың 160 жылдық мерейтойын атажұрты – Шу, Мойынқұм халқы атап өтпекші. Бірақ халқы үшін жаратылған адамның тағдыры, тарихы туралы алып-қашпа әңгіме өте көп. Өткен ғасырларда Көкшетау жеріне ауып келген Балуан Шолақтың арғы аталарының (Балуанның әкесі Баймырзаның әкесі Жарықшақтың әкесі Қазанғап алдындағы 3 ағасымен 9 жасында келсе керек), қандай тағдырлармен, солтүстікке не себепті көшіп келгендігіне әлі күнге дейін нақты жауап жоқ. Ал енді тарих парақтары не дейді?
1798 жылы Ташкент қаласында, Қоқандық хандардың тарапынан жергілікті тайпаларды айдап салып, «дулат қырғынын» жасағаны белгілі. Тұрсын хан заманынан арыда Ташкенттің 4 есігінің 1 есігін ұстап келген дулаттардың 1795 ж. шымырдан шыққан батыры Қойгелді өлген соң-ақ бересі кетіп, Ташкентті тастап, Жетісуға дейін ығысады. Жаныстың Қапал, Қасқарау руларының алды Алматының шығысына дейін келіп қоныстанады. Бейресми мәліметтер бойынша, 7 мыңға жуық адам өлген. Қоқан хандығының өмір сүру уақытын, кейбір мәліметтерде 1798 ж. бастайтын себебі сол. Кейбір мәліметте 1709 ж. Шахрух би, кейбірі 1740 ж. Әбдірайым биден бастайды. 1820-1821 жж. «қаңлы қырғынымен» басталған көшпенді мен отырықшы халықтың қырылысы, 1821 ж. Рүстем төренің Қоқанға қарсы шығып, артынан өзара келісіп тарауымен аяқталады. Қаңлы тайпасының кейбір рулары Меркі, Құланға дейін келіп қоныстанады. 1853 ж. Құдияр ханның жасаған «қыпшақ қырғынында» 20 мың адамның ажал құшқаны айтылады. Қоқан хандарының халыққа салатын салықтары көшпенді қазақтың бұрын-соңды көрмеген жағдайы еді. Әсіресе «100 қызға 1 қыз, 100 ұлы бар руларға 1 ұл деген адам» салығы жантүршігерлік сипат алды. Көнгісі келмегендер қарулы қақтығыстарға барды. Осылардың бәрін сараптасақ, арғы атасы Қазанғаптың 9 жасы 1798 жылдарға жақындап қалады. Қазақ тарихында Қоқандықтардан ығып солтүстікке көшкен көштердің саны мыңдап саналады. Шанышқылы руынан шыққан Бердіқожа сияқты ірі батырлар көшкен ол елден. Төле би, Қойгелді батырлардың кезінде Ташкенттің 4 қақпасының бір-бір қақпасын қолдарына берік ұстаған Дулат, Қаңлы-Шанышқылы, Сіргелі-Ысты рулары қожаларға 4-ші қақпаның билігін ғана ұстатқан екен. Шыңғыс пен Ақсақтың тұқымдарының кезінде үлкен саяси ықпалға ие болған Нақшбенді, Жойбары қожалары қазақтарды осылайша тізерлетті. Бұл Қоқан тарихына кейіннен жеке тоқталармыз.
Дулаттың Шымырынан тарайтын Сәмбет руы ежелден жауынгерлігімен, батырлығымен, ұйымшылдығымен аты шыққан ру. Бұл Сәмбет руы осы күні Шу, Мойынқұм аудандары аумағында қоныстанған. Мойынқұмда отырғанда да арттарынан келіп салық жиып келген қоқандық салықшыларды бауыздап, балаларын алып жан-жаққа қашқан сәмбеттер туралы мәліметтер бар. Сондай бір тобы Алматы облысында тұрады. Біздің Албан ішіне 1850 ж. шамасында келген Шормақ деген кісі туралы нақты мәлімет бар. Ол кісінің балалары Тілеп, Қарымбай батырлар Албанның шажа руының шежіресіне кіргізілген. Бұл екеуі 1916 ж. Ұлт-азаттық көтерілісінде «Шәлкөде бандысы» атты халық жасақтары құрамында бой көрсетеді. Осындай жауынгер Сәмбет руынан шыққан Балуан Шолақ туралы 2019 ж. түсірілген фильм де ол кісінің тарихына дұрыс талдау жасамай, С.Мұқановтың романтикалық көркем повестін негізге алып асығыс түсірілді. Мұндай тарихи тұлғаға бірінші кезекте синтезді зерттеу жүргізіліп, толыққанды деректі фильм түсірілу керек еді. Біз кинематографияның қазіргі заманның басты идеологиялық тетіктердің бірі екенін естен шығардық. Дегенмен бұл еңбектердің барлығын еліміздің тарихи қорына салынған олжа ретінде бағалап, еңбек авторларына рақмет айтып, зерттеуімізді ары қарай жалғастырамыз. Кеңес дәуірінен өтіп, тәуелсіз жылдарымызда Балуанның өмірін ұзақ жылдар зерттеген Марат Нәбиев, Қарта Қаңтарбаев сынды өлкетанушылардың көлемді еңбектері шықты. Балуан Шолақтанушы өлкетанушы, Серікбай Оспановтың 1998 ж. құрастырған «Балуан Шолақ» атты кітабы көп шындықтың бетін ашты. Серікбай ағамыз ешкімді бөліп-жармай, тұлға туралы жазылған еңбектердің біразын жазба ескерткіш қып қалдырыпты. Солардың ішінде құндысы – Балуанның атасы Жарықшақпен бірге туған Медетке жиеншар боп келетін, жазушы Естай Мырзахметов жазып қалдырған 57-беттік дерекнама. Нағашы атасы Ғаббас Ыбырайұлы кезінде Балуанды өз көзімен көрген кісі екен. Жалпы Үйсін ауылы аталып кеткен елдің Көкше жеріне қандай тағдырмен келгенін, ататек шежіресін құймақұлақ Естай ағамыз осындай кісілерден естіп, жадына сақтап өскен адам болған. Тіпті Балуанның өзіне сәлем бермей айналып өтіп, болыс Шәймерденнің үйінде қонып жатқан Қажымұқанды қуып жетіп тізерлетіп, ағаттығы үшін кешірім сұратып, артынан өзімен бірге алып кетіп, бір апта қонақ қылғаны туралы естелігі – аса құнды мәлімет. Бір-біріне деген інілік ізет, ағалық сағыныш сезімі – Балуан мен Қажымұқанның тұлғалық құндылықтарының қаншалықты биік екендігінің тағы бір дәлелі.
1916 ж. Ұлт-азаттық көтерілісінің 100 жылдығы қарсаңында, осы тарихи оқиғаны зерттеу барысында көптеген мұрағаттық құжаттармен танысып, үлкен жаңалықтарға жолықтық. Арқа жеріндегі болған көтеріліс құжаттары бойынша, Қазақстан жеріндегі ең үлкен әскери чиновник те осы Балуанның ауылының айналасында өлтірілгені белгілі болып отыр. 2004 жылы шыққан «Қарқара-Албан көтерілісі» атты Сейдәлім Тәнекеевтің кітабының 18-бетінде, Дала өлкесінің, Торғай облысының Бурабай ауылында уезд приставы Иванюшкиннің көтерілісшілер қолынан өлгендігі айтылады. 2021 жылы жарық көрген, Орталық архив қызметкері М.Ғ.Жылысбаеваның жинақтаған «1916 ж. Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс» атты еңбегінде (30-43 беттер), Аққұм-Нұра, Қорғалжын, Қоңқорғалжын, Саналықорғалжын, Жақсықон, Сарыөзен болыстықтарындағы халықтың күллі қазақ жерінде болмаған «жауынгерлік мінез» көрсетулері, Иванюшкиннің жанындағы қызметшілерімен бірге қолға түсіп, өлтірілулері туралы анық жазылған. Және де сілтемемен көрсетілген. Жетісудағы қарулы қақтығыстың өзі тамыздың 3-і күні басталған, Верный уезінің Қызылбөрік болыстығында. (Қазақ ұлт-азаттық көтерілісі. 2007 ж. 2 том, 24 бет). Қазақ жері ол кезде халықтық толқулармен ғана шектеліп, тек Өзбекстанның жер-жерінде патша қызметкерлеріне көтерілісшілер тарапынан оқ ату басталып кеткен (Азимбек Бекназаров. Бишкек. 1916 жылкы геноцид. 84-88 беттер) болатын.
Ақыры тірідей қолға түспейтін Балуанды 1916 жылы күзде, орман ішінен аңдып жүріп атқызған себебі де сол. Яғни мемлекеттік шенділер тарапынан арнайы тапсырыспен аттырған. Пристав Иванюшкиннің жанындағы адамдарымен бірге өлтірілгені 18-і күні анықталғанда, Ақмола уезінің бастығы А.С.Веретенниковтың шыңғырған құлындағы дауысы Петрогратқа жетті. Соғыс министрі Д.С.Шуваевтың Түркістан, Орынбор, Дала генерал губернаторларына қоймадағы қару-жарақты орыс переселендеріне таратып беруге бұйрық берді. Осындай бір тығып әкетіп бара жатқан қарудың бір керуені қырғыз көтерілісшілерінің қолына түсіп, Жетісу жері қанға боялды. 6 ат-арбаға тиелген 178 бесатарды 35 мың оғымен қолға түсірген Ыбырай Төлеәжіұлы қаруды 5-тен, 10-нан қырғыз көтерілісшілеріне бөліп береді. Мықты қаруланған көтерілісшілер 3000-ға жуық орысты қырып, 1500-ға жуық қыз-келіншектерін барымталап өздерімен бірге Шығыс Түркістанға алып өтіп кетеді (А.Бекназаров. Аталған еңбектің 89-90 беттерінде; Үркүн. Бишкек. 1993 ж. 192-204 беттер). Арқа жеріндегі көтерілісшілер саны 50000-нан асып, оны басуға әскер жетпей, патша әкімшілігі масқара болды. Арқа көтерілісі 1919 жылы бір-ақ басылды. Кіндігінің астынан оқ тесіп кірген Балуан Шолақ, қастандық жасалған жерден тірі кетіп жаны қалады. Ішке кіріп дендеген у ақыры жеңіп, 2,5 жылдан кейін 1919 ж. қайтыс болады. Ауыр жарақаттанған Балуанның жоқтығын пайдаланған Әліби Жангелдин сияқты тыңшылар, Әбдіғаппар, Амангелді, Әлихандарды қыпшақ-арғын қып бір бөліп, кейін Қыпшақ тайпасынан шыққан Әбдіғаппар мен Амангелдіні араздастырып дегеніне жетті. Мықтап қателескенін кеш түсінген Амангелдіні түрмеде өлтіріп, қылмыстарын Алаштықтарға жаба салды. Сол православ дініне өтіп шоқынған алаяқ, ныспысын Василий Степнов деп өзгерткен, советтік дәуірде насихатталған Әліби Жангелдиннің атына Алматы қаласында берілген көше аты әлі өзгертілген жоқ. Неге? Неге біздің тарихшылар үнсіз? Біздің елімізде тарих ғылымы ұйқыға кеткелі көп болды. Соңғы 10 жылда еліміздің тарих саласында, ғылыми айналысқа енген еңбектерді оқымақ түгілі атын білмейтін тарихшыларымыз ақ тер-көк тер болып энциклопедиялық 7 томдығымызды жазып жатыр. 2024 жылдың сәуір айында жарыққа шығарып та тастар еді, егер біз араласпағанда.
Ал аты аңызға айналған Балуанға Алматы қаласында спорт кешенінің аты берілгенімен, көше аты мүлде жоқ. Сондықтан еліміздің тарих институтының директоры Зиябек Қабылдинов мырзадан Балуан Шолақ туралы, Жетісу жеріндегі Шәлкөде бандысы туралы синтезді зерттеу жұмысын бастап, Мәдениет министрлігіне құжаттар топтамасын дайындап беруді талап етеміз.
Алматы қаласының әкімінен Балуан Шолақ бабамызға Ә.Жангелдин атындағы көшені Балуан Шолақ атына ауыстырып, Абай-Байтұрсынов көшелері қиылысына ескерткіш тұрғызылуын сұраймыз.
Мәдениет министрі А.Балаева ханымнан Балуан Шолақ бабамызға арналған тарихи-деректік фильм түсірілуін, сол фильмнің негізінде көркем фильм түсіріліп, насихатталуын сұраймыз.
* (51 кір – 816 келі).
