Өркениетті Қазақстанды құрудың алғы шарты заң мен тәртіпке бағынатын азаматтардан құралатыны сөзсіз. Бұл жайында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев үнемі айтып келе жатыр. Президентіміз өзінің дәстүрлі Жолдауларында, өзге де маңызды жиналыстарда сөйлеген сөздерінде заңның сақталуына, азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетінің деңгейін арттыруға қатысты мәселелерге баса мән беріп келеді. Осы жерде, Президент дәріптеп отырған бұл тапсырмаларды жүзеге асыру үшін қандай шараларды қолға алуымыз керек? Халықтың құқықтық сауатын арттырып, құқықтық мәдениет қалыптастыру үшін нелерді жасауымыз керек деген сауалдар көзі қарақты азаматтарды ойландыратыны сөзсіз. Біз өз тарапымыздан көкейде жүрген бірнеше сұрауымызды Ақмола облыстық адвокаттар алқасының мүшесі Ләззат Ахатоваға жолдаған болатынбыз.
– Құқықтық мәдениет, құқықтық сананың маңыздылығына тоқталып өтсеңіз.
– Құқықтық мәдениетті, құқықтық сананы қалыптастыру, халықтың сауаттылық деңгейін жоғарылату мәселесі – мемлекет көңіл бөліп отырған маңызды тақырыптардың бірі. Өкінішке қарай, қазірше ойдағыдай нәтижелерге қол жекізе алған жоқпыз. Тіпті өз құқығын білмеуден зиян шегіп, опық жеп жүрген адамдар көп. Күнделікті өмірде жиі кездесетін алаяқтарға алданып қалу, жұмыстан негізсіз шығарып жіберу секілді әртүрлі келеңсіздіктерді еске алсақ та жетіп жатыр. Өздерінің еңбек құқықтарын білмейтін адамдар бар, олар көбіне жұмыс берушіден қиянат көріп жатады. Ондайда өздерінің құқықтарын жетік білмегендіктен ары қарай күресе алмайды. Мұндай ортада халықтың құқықтық сауатсыздығын пайдаланып, заңды белден басатындар да көп. Күнделікті өмірде көбінесе уақыттық жалданбалы жұмысшылардың құқығы жиі бұзылып жатыр. Мысалы жұмыс берушімен келісімшартқа отырудың маңыздылығын ескермейді, алдын ала құжат дайындалмайды, ауызша уәдеге сеніп опық жеп жататындар бар. Сосын бірер шырғалаң шығатын болса, онысын дәлелдей алмай жүреді. Мұндай адамдардың адвокат жалдауға, заңгерге жүгініп, соттасуға да жағдайлары келмейді. Міне, күнделікті өмірде жиі кездесетін мысалдардың бір бөлігі осылай.
– Құқықтық сана мен мәдениетті қалыптастыруда білім беру мекемелерінің маңызы зор деп жатамыз. Өкінішке қарай, қазір мектеп оқушылары не түрлі тәртіпсіздіктерді жасап жатыр. Бұл заң алдындағы жауапкершілікті түсінбеу ме, әлде «жауапкершілікке тартылмаймыз» деген еркінсуден туған әрекет пе?
– Балалар арасындағы қылмыс пен заңбұзушылық бұрыннан бар жағдай екенін айту керек. Бұл тақырып туралы кәсіби маман ретінде ой-пікірлерімді үнемі айтып келе жатырмын. Менің ойымша, мектептерге құқықтық сауат туралы білім беретін пәндерді 5-сыныптан бастап енгізу керек. Мысалы кезінде бір кісілердің ықпалы мен беделі үшін мектепте оқытылатын болып, бағдарламаға еніп кеткен басы артық пәндер бар ғой... Солардың орнына құқықтық сауаттылықты арттыратын пәндер енгізу керек. Құқықтық сауаттылық пен қаржылық сауаттылық қазіргі заманда аса қажетті пәндер. Бұларды балаларға мектептен бастап құлағына құя беру керек. Оларды заңгер етіп тәрбиелеп шығу мақсат емес, бастысы өздерінің құқықтарын біліп жүретіндей деңгейге жеткізе алсақ болғаны.
Ал «кәмелетке толмаған балалар жауапкершілікке тартылмайды» деген әңгіме жоқ. Біздің елімізде балалар колониясы бар. Заң алдында ешкім жауапкершіліктен босатылмайды. Ал мектептердегі тәртіпсіздіктерге келетін болсақ, бұған әсер ететін және әсер етіп жатқан көптеген себептер бар.
Әдетте балалар өтпелі кезеңге аяқ басқанда «батыр» болып жүргісі келеді. Кейде өздерін ересектердей сезініп, айналасына өктемси қарайтын біртүрлі психологиялық өзгерістерді кешіруі де мүмкін. Ал онан да маңыздысы қазіргі ата-аналар күнкөрістің қамымен жүгіріп жүреді де, бала тәрбиесін босаңсытып алып жатыр. Көптеген ата-аналар қарбаластықпен жүріп, балаларының не тәрбие алып жатқанынан бейхабар. Шындығын айтар болсақ, кейбір балаларды көше тәрбиелеп жатыр, смартфон тәрбиелеп жатыр.
Қайдағы сұмдықты көріп, соны үлгі етіп қабылдап жатыр. Сонан барып әлгіндей тәртіпсіздіктер туылады. Мұндайда жанындағы балалардан таяқ жеген, жәбір көрген балалар да «ынжық, арызқой, қорқақ» деген атқа қалудан ұялып, ата-аналарына, мұғалімдеріне айта алмай жасқанып жүреді. Олардың үндемегенін көрген тентектер, тіпті асқына түседі дегендей... Мұндай проблемалармен психолог мамандар айналысуы керек. «Батырсымақтармен» де, жәбір көрген баламен де психологтар жұмыс істеуі керек. Олармен сөйлесу арқылы келеңсіздікке түрткі болған проблемаларын да білуге болады. Негізі балалар 14 жастан бастап жауапкершілікке тартылады. Немесе өскенше күте тұрады, заң бойынша барлық қылмыс атаулы жазасыз қалмайды.
– Құқықтық сана мен мәдениетті қалыптастырудың жолдары туралы ойыңызды айта кетсеңіз. Яғни халықтың құқықтық сауатын арттырудың тиімді әдістері бар ма?
– Құқықтық сана қалыптастырып, сауатын арттыру үшін әрбір азамат қайтадан ЖОО-ға түсіп немесе ұзақ уақыттық арнаулы курстан өтпей-ақ қосымша білім алуға көңіл бөлу керек деп ойлаймын. Қазір тиімсіз немесе стратегиялық маңызы жоқ жобаларға қаржы бөлініп жатады. Мұндай тиімсіз жобаларға қаржыны босқа шығындамай, арнаулы мамандарды ұсыныс ете отырып, құқықтық сауатты арттыру дәрістерін өткізу жағын қарастыру керек шығар... Мысалы, заңгерлерге тұрақты жалақы тағайындау арқылы оларға міндет бөлуге болар еді. Олар қалалардағы, аймақтардағы үлкен ұжымдарға, мекемелерге барып, заңның алғы шарттарын, арнаулы баптарын түсіндіріп, құқықтық кеңестерін беріп, еңбек шарты, заңмен белгіленген түрлі игіліктер мен жеңілдіктер, сондай-ақ азаматтардың заң алдындағы жауапкершіліктері сынды көптеген қажетті білімдермен таныс болар еді. Ал ұсақ бұзақылықтан тартып, көше тазалығын сақтау, ескерткіштер мен маңызды нысандарды қорғаудың заңмен қудаланатындығын әрбір азамат жадына сіңіріп алуы керек. Бұл жерде мамандар жетіспей жатқан жоқ, қазір жұмыссыз жүрген заңгерлер де көп. Сондықтан мемлекет тарапынан құқықтық сауатты арттыруға бағытталған арнаулы жобалар қолға алынса керемет болар еді. Бұл жерде қаржылық қолдау көрсету жағы маңызды, себебі заңгерлерге тегін көмек бер деп айтуға келмейді. Олардың қолы қысқа болған жерде «тілі де қысқа» болатыны даусыз.
– Уақыт шығарып, ой бөліскеніңіз үшін көп рақмет айтамын!
Сұхбаттасқан – Ерқазы СЕЙТҚАЛИ
