Тәуелсіздігімізді алып, ұлы бабаларымыздың бейнесі салынған төл теңгеміз қолымызға тигенде «орыстың рублінен» құтылғанымызға қуанған едік. Енді сол теңгенің қазіргі күйін көріңіздер. Сол уақыттан бері теңге қанша рет өзгерді. Астана қаласында Қытайдан келген қандастарымыз теңге жайында әңгіме қозғап, «қытайдың 100 юанын қараңызшы, әлі өзгерген жоқ, сақтап жүрмін. Қазақстанның бес мың теңгесі тағы өзгерді» деп қынжылғаны есімде. Бішкек қаласына келгелі бұл елде «Каспий» жоқ екен. Тек қана соммен, картамен ғана қызмет жасайсың. Сомын алып қарасаңыз, тұнып тұрған тарих. Қарттары былай тұрмақ, кез келген мектеп оқушысы «Біздің әдебиет, тарих оқулықтарымызда бар, оқыдық» деп, әрқайсысының тарихын айтып береді. Алғашқы теңге шыққанда Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, күйші Динаның да бейнелері болды емес пе? Кейінгі шыққан теңгелердің бет-бейнесін де ұмытып қалдық, себебі «Каспиймен» сауда-саттық жасаймыз. Қырғыз Токолок Молда – манасшы, қырғыз халқының тұңғыш ағартушысы, Ыбырай Алтынсарин сияқты балаларға арнап тұңғыш мектеп ашқан. Қырғыздың жиырма сомында бейнеленген. Саяқбай Каралаев – Кеңес, қырғыз ақыны, атақты манасшы. Қырғыздың халық әртісі. Ақ Олен деген жерде 1894-1939 жылдары өмір сүрген. Тоқтағұл Сатылғановты төртінші сыныптың әдебиет кітабынан оқитын едік. 1864 жылы 25 қазанда қазіргі Ош облысы, Кучу Суу қыстағында өмірге келген, 1933 жылдың 17 ақпанында, 68 жаста қайтыс болған. Қырғыз, Кеңес халық ақыны, демократ, әнші, қомызшы. Қазан төңкерісіне дейін барлық қырғыздар, Ферғана алқабындағы өзбектер, Сібірден қашқан орыстармен дос болған. Әсіресе қазақтар арасында кеңінен танымал болған. Ауызша дәстүрлі, кәсіби айтыс ақындарының негізін салушы. Қырғыз мемлекеттік әдебиет және өнер музейінде қойылған түркі халықтарына ортақ тұлға. Бейнесі қырғыздың 100 сомында бейнеленген. Менің таңғалғаным қырғыз қыздары да батыл, революционер болған екен. Мысалы, Құрманжан Датқа, 1832-1876 жылдары өмір сүрген. Қырғыз ұлттық және әскери Алай қырғыздарының ішінен шыққан әскери басшы болған. 1832 жылы Алимбек бекке тұрмысқа шыққан. Бес ұлдың анасы. Бес баласы да анасы сияқты батыр болған, орыс әскерлеріне қарсы шыққан. 1876 жылы орыс әскерлері Қоқан хандығына кіріп, басып алады. Бес ұлы Абдылдабек, Мамытбек, Асанбек, Батырбек, Камчибектер таулы аймаққа орналасқан Қырғыздың оңтүстік бөлігін Алтай Памир жағын орыс басқыншыларынан қорғайды. Орыс әскери басшылары Құрманжан датқаның өзіне де, балаларының батылдығына бас иеді. Бұл туралы қырғыз фильмі бар. Осы әңгімені маған жеткізген Бішкек қаласындағы Манас мемлекеттік университетінің профессоры. Құрманжан датқаның бейнесі қырғыздың елу сомында бейнеленген. Шыңғыс Айтматов даңғылымен жүріп келе жатып, Оңтүстік магистраль көшесіне бұрылған кезде үлкен демалыс паркі бар. Бұл «Ынтымақ» деп аталады екен. Қырғыз, Қазақ Республикаларының бірігіп жасаған демалыс орны. Бұнда демалыс күндері тұрғындар бала-шағасымен келіп демалады. Әртүрлі ойындар ойналып, мерекелік шаралар өтеді. Орындықта отырған екі мектеп оқушының қолдарынан екі жүз сомды көріп, тарихын сұрадым. «Біздің әдебиет кітабымызда бар, оқығанбыз. Ол – Алыкул Осмонов, балалар үйінде өскен. Педагогикалық техникумды бітірген. Журналист. Ақын. Аз ғана өмірінде поэмалар, өлеңдер, кітап жазған. Өкпе ауруынан кейін қайтыс болған ол, отыз бес қана жас жасап, Қырғызстан Ленин комсомолы сыйлығын алған, қайтыс болғаннан кейін «Құрмет белгісімен» марапатталған» деп сайрай жөнелді.
Қырғыз сомдарындағы бұндай тұлғаларды көптеп айтуға болады. Қырғыз халқы отандастарын, тұлғаларын ешқашан ұмытпайды. Сомда бейнелері бедерленген тұлғаларының есімдері ғасырлардан бері сақталып келеді. Қырғыз халқы оларға құрметпен қарайды.
Жыл сайын теңгенің түрін ауыстыра бергеннің мәні жоқ. Кеше ғана өмірден өткен Мұхтар Мағауинді, Дулат Исабековті, қазақтан шыққан бірінші космонавт Тоқтар Әубәкіровты, Мұқағали Мақатаевты, Нұрғиса Тілендинов, Фариза Оңғарсынованың бейнелерін неге теңгеге бейнелемеске? Тіпті қырғыз Президенті С. Жапаров Шыңғыс Айтматов даңғылының бойына өкімет үйін салдырып, халықтың үш айға шейін резиденция ішіне кіріп көруіне рұқсат еткен. Халықтың тұрмысы екі жылдан бері қалпына келіп, өз дәрежелерінде өмір сүруде. «Зейнетке аз ғана соммен шыққан едім, жыл сайын қосылып отыр. Студенттердің шәкіртақысы да өскен. Қазіргі президентімізге ризамыз» дейді зейнеткерлер. Көршіміздің «атының озғанына» біз де қуанамыз. Бірақ көңіл түкпірінде бір түйткіл бар. Әп-әдемі бастаған ісімізді әрі қарай жалғастырмай, тұздай құртқан кім? Назарбаев па, әлде өзіміз бе?
Априза АЙТБАЕВА,
Қырғыз Республикасы
