«Қазақ баспасөзінің жағдайы алаңдатады»

Өткен аптада қазақ газеттері мен «Qazaqstan dauiri» газеті, «Мөлдір бұлақ» журналы бірігіп, «Қазақ баспасөзінің жағдайы алаңдатады» тақырыбы аясында дөңгелек үстел өткізді. Жиынға «Президент және халық» газетінің директоры Марат Тоқашбаев, Білім және ғылым министрлігінен келген арнайы өкілі Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық – білiм академиясының Орта білім беру орталығының директоры Манара Адамова, «Заң» «Медиа – Корпорациясы» ЖШС Президенті Досымбек Өтеғалиев, «Жыл он екі ай» журналының бас редакторы Талғат Айтбайұлы, «Үш қоңыр» газетінің бас редакторы Болат Батыр, «Айқын» газетінің тілшісі Гүлнар Тәжиева, «Ана тілі газетінің тілшісі Дина Иманбаева» сынды журналистер қауымы, «Почта сервисі» филиалының директоры Нұржан Жабаев, баспасөзді тарату жөнінен Сәуле Шамарова  қатысты. Дөңгелек үстелге жиналғандар тарапынан таралым, баспахана, әлеуметтік жағдай, оқылу, сауаттылық, дүңгіршектер мәселесіне байланысты көптеген ұсыныстар айтылды. Жиында көтерілген мәселе бойынша Президент Қ.Тоқаевтың атына ашық хат жолдады.

Кейінгі жылдары нарықтың заңдылығына сай әлемде газет-журналдар қатары біршама оңтайланғаны белгілі. Бұл үрдіс бізді де айналып өткен жоқ, соның салдарынан газеттердің бірқатары жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды, біразы интернет-ресурсқа айналды. «Газет шығару оңай емес!» деп Міржақып Дулатов ХХ ғасырдың басында үн қатса, қазіргі заманауи уақытта да ол мәселенің түйіні шешілмеген қалпы тұр. Қазақ газет-журналдарының қай-қайсының да егемендіктің нығаюына қосқан үлесін айрықша атап өтуге болады. Ұлттың мүддесі сыналған кезде қазақы баспасөз қашанда аянбай күрес жүргізді. Сонымен қатар экономикамыздағы оң өзгерістер, рухани құндылықтар сияқты алтын арқаулы мәселелердің бірде-бірі ұлттық баспасөз назарынан тыс қалған емес. Кеңес өкіметінде газет-журнал шығаруға ерекше қамқорлық жасалғанын жоққа шығаруға болмайды. Ал қазір қазақ баспасөзі жетім баланың күйін кешіп отыр. Қазақ тілі қазақ халқының жаны болса, қазақ баспасөзі, оның қозғаушы күші, Ұлттық мүдде сынға түскенде ең алдымен шырқырап ара түсетін де, жазатын да Қазақ баспасөзі. Кейінгі жылдары қазақ газеттері жойылады деген болжамдар жасалды, келер ұрпағымыздың болашағын, еліміздің ертеңін ойласақ қазақ газеттерінің кедергісіз жарыққа шығуына жағдай жасау қажет. Қарыштап дамыған Жапонияның өзінде қазір жастарды кітапқа, газет оқуға жақындату мемлекеттік тұрғыда қолға алынып жатыр. Газеттегі сараптама, очерк, эссе, толық сұхбаттар бәсекелестікке төтеп берудің басты құралы болып қала бермек.

Біз біріксек қана зор күшке айналамыз

Алқалы отырыстың шымылдығын Ел анасы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Qazaqstan dauiri» ЖШС-ның бас директоры Сәуле Мешітбайқызы ашты.
– «Qazaqstan dauiri» газетінің басындағы ауыртпашылық барлық газеттерде де бар. Қазақ баспасөзі қазақ ұлтының жаны, үні десек те болады. Газет шығару бұрын да оңай болған жоқ, қазір де оңай емес. Кеңес өкіметі кезінде қазақты қазақ етіп сақтаған қазақ баспасөзі, қазақ басылымдары десек артық айтқандық емес. Дәл осы жерде Кеңес өкіметінің мерзімді басылымдарға деген ерекше қамқорлығын айта кеткен жөн. Газет, журналдарды оқып рухани күш-қуат алдық. Ол кездері газет- журналдар өз уақытында таратылатын. Қазіргі кезде дүңгіршектерде кімнің газет, журналдары тұрғанын өздеріңіз білесіздер. Ұшақтарда таратылатын басылымдардың дені орыс тіліндегілер. Бүгінгі күні газет, журналдарға жазылу қиын, мектептерге кіргізбейді. Барлық газеттердің басында осы қиыншылықтар бар. Егер қазақ басылымдарының құны болмаса «Рухани жаңғыру» жүзеге асады ма? Әр оқырман өзі сүйіп оқитын басылымына жазыла алу керек» деп дөңгелек үстел барысында көтерілетін мәселелерге тоқталды».
Сонымен қатар «Қазақстанда 11 мыңға жуық кітапхана бар екен. Әр кітапхана қазақ баспасөзіне құрмет көрсетіп, оларды бір-бірден жазғызып алып отырса. 11 мың таралымнан болатын еді. 11 мың кітапханада сақталған дүние – бір жағы келешек ұрпаққа мол мұра. Білім  теңізі мектептер мен жоғары оқу орындарында да кітапханалар бар. Оларға жазылуға неге тапсырма берілмеске жоғарыдан?  Маңдай термен шыққан газет, журналдардың мезгілінде таратылуына жауапты пошта қызметі дұрыс жұмыс жасамай отыр. Қазақ газеттері біріксе үлкен күш болмақ. Жалғыздың үні шықпайды дегендей, біздің үніміз біріксек қана шығады», – деді Ел анасы.

Сәуле Мешітбайқызының сөзін «Qazaqstan dauiri» газетінің бас редакторы Ертай Айғалиұлы жалғап, «Қазақ баспасөзінің жағдайы» атты баяндама жасады.
– «Қазақ баспасөзі – қазақ ұлтының жаны. Тоқсаныншы жылдардағы ел басына түскен ауыртпалық Қазақ баспасөзін де айналып өткен жоқ. Таралымынан айрылды. Әлеуметтік жағдайлары нашарлады. Қарызға батты. Міне, осындай ауыр қиыншылықтар негізінде оңдаған жылдар бойына халықтың рухани жан-дүниесін байытып келе жатқан, өзіндік өрнегі, бай тәжірибесі, үлгі-өнегесі бар газеттер, журналдар жабыла бастады. Жабылмағандарының жағдайлары өте мүшкіл. Орыс баспасөзін өркендеткен жарнама, газет дүнгіршіктерінің есіктері Қазақ баспасөзі үшін жабылды. Мемлекеттік тараптан азын-аулақ берілетін қаржы газет-журнал шығару шығынының ширегін де жаппады. Соңғы жылдары «Баспасөзге жазылуға зорлық-зомбылық жүрмейді» деген бұйрық-қағида «жығылған үстіне жұдырық» болды. Бұл халқымызды надандық әлеміне бұйдалап енгізу деген сөз. Қазақ газеттерінің тағдырына қатысты қордаланған мәселелерді шешудің жолдарын бірігіп қолға алуымыз қажет. Тәуелсіздік алғаннан кейін біз одан айырылып қалдық. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының мүддесін, мақсатын жүзеге асыратын қуатты күш БАҚ әлемі, оның ішінде қазақ баспасөзі. Сондықтан мұндай пиғылдар, кедергілер алынып тасталынуы тиіс», –деп сөзін түйіндеді.

Қазақ басылымдары
неге жабылды?

«Qazaqstan dauiri» газеті мен «Мөлдір бұлақ» журналы бас директорының орынбасары Жанбақыт Борантаев:
– Қазақтілді басылымдар нарығы барынша тарылды. Көптеген газеттердің таралымы күрт кеміді. Қазір бәсекелестік туралы әңгімеден гөрі күн көру, нарық талаптарына шыдас беру, амалдау мәселесі алға шықты.  Газет шығару шығыны, қағаз, баспахана, басқа да кезек күттiрмейтiн шығындар бар.  Қазақ баспасөзі мемлекеттік тілдің тірегі. Қазақтың көркем сөз және оның эстетикалық тағылымы осы басылымдар арқылы нұр болып құйылып, ұлттық рух пен намысты тірілтеді. Қазақтың жаны Тіл болса, оның қозғаушы күші Қазақ баспасөзі. Ұлттық мүдде сынға түскенде қазақ баспасөзі, алдыңғы сапта болды. Ол тәуелсіздік алған жылдары тіптен жарқырап шықты десе де болады. Бірақ шынын айту керек осы Тәуелсіздігіміз кезінде Қазақ баспасөзінің бағы жанған жоқ. Осы уақытта жарыққа шығып, халқымыздың шамшырақтарына айналған біраз мерзімді тамаша басылымдар жабылып қалды. «Алаш айнасы», «Халық кеңесі», «Дала мен қала», «Халық сөзі», , «НұрАстана», «Алтын орда» т.б. газеттер мен «Жұлдыздар отбасы» «Аңыз адам» журналдары т.б. Қалған қазақ баспасөзінің жағдайлары да өте мүшкіл. Ел анасы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Сәуле Мешітбайқызының «Қазақ баспасөзі: тендерге құл, билікке «ұл» болмауы керек!» деген мақаласында қазақ баспасөзінің тарихы, қазіргі жағдайы, өзге дамыған елдер баспасөзінің хал-жағдайлары және не істеу қажет екендігі жазылған. Жазылу науқанында аяғымыздан таусылып облыс, ауылдарды аралағанмен нәтиже шамалы болып тұр. Үкіметтің тендеріне телміреміз, оларда жарытпай тұр. Аз ғана қазақ газеттерін бөлшектемей, бөлмесе деген игі ниет бар. «Сен мемлекеттің газетісің, сен тәуелсіз газетсің, сен ЖШС-сің» деп онсызда саусақпен санарлық қазақ газет-журналдарын жіліктемей, Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі жанынан «Ақпарат-сараптамалық орталық құрылса. Сол орталықпен барлық БАҚ тікелей жұмыс істесе. Қазақ баспасөзінің не жазып жатқаны, келешекте нені жазуы керектігі туралы да ұсыныстар айтылса. Жазылып жатқан ащы сындардан қорытынды шығарылғаны дәлелденсе, қандай керемет болар еді. Әрине газет-журнал шығарудың өз ауыртпашылығы бар. Оны жоққа шығара алмаймыз. Мысалы баспахана мәселесі. Оған төленетін қаржы қаншама? Журналистер отыратын офис шығыны да арқаны аяздай қариды. Оқырманға жеткізу де бір күш.

Басымызды
біріктіретін
ассоциация құру керек
«Президент және халық» газетінің бас директоры Марат Тоқашбаев:
– Қазақстан журналистикасы бүгінде үш топқа жіктеліп тұр. Ол – қазақ тілді журналистика, орыс тілді журналистика, аралас тілді журналистика. Қазақ тілді журналистика Қазақстанда ұлттық мемлекет құру мен  нығайту бағытын ұстанса, орыс тілді журналистика Қазақстанда азаматтық қоғам артықшылықтарын пайдаланатын азаматтық мемлекет құру арманын айналсоқтайды. Электрондық гаджеттер көптеп шығарылатын Жапон елінің «Иомиури симбун» газеті  бүгінде 13,5 млн данамен,  «Асахи симбун»  газеті 10 млн данамен, Американың The Wall Street Journal газеті 4 млн данамен,  өзіміз редакциясында болған «Нью-Йорк таймс» газеті 880 мың данамен, «Вашингтон пост» газеті 600 мың данамен, Ұлыбританияның «Guardian» газеті  210 мың данамен таралып отыр. Гаджеттен гөрі, қолға ұстап оқитын қағаз басылымдарға деген қажеттілік алдағы уақытта да сақталатын болады. Гаджет ақпараттың таралу жылдамдығына қызмет етсе, мерзімдік қағаз басылымдар  болған оқиғаға қатысты сараптамалық,  талдамалық, тұжырымдамалық дүниелер ұсынады. Оқиғаның өзін оқиғалар тізбегінен құбылысты  аңдауға жәрдемдеседі. Яғни, екеуінің де өмір сүруге қақысы бар. Ал қазақ тілді басылымдар қазақ халқы барда қажетсіз болып қалмайды деп сенеміз. Қазақтың мерзімді басылымдарына мемлекет тарапынан қаржылық жағынан көмек болмаса ертең жабылып қалуы әбден мүмкін. Біз сондықтан бірігуіміз керек. Ол үшін бірлескен ассоциация құрсақ көптеген алға қойған мақсаттарымыз орындалатыны сөзсіз.

Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық-білiм академиясының Орта білім беру орталығының директоры Манара Адамова:
– «Бүгінгі қоғамның жастары, оқушылар кітап, газет-журнал оқымайтындығы ащы болса да шындық. Бүгінгі педагогиканың үлкен трагедиясы да – осы мәселе.  Мектептердің оқу бағдарламасы жаңартылған мазмұнға көшті. Жаңа бағдарлама бойынша оқушыларға оқулықтарда берілген материалдардан бөлек қосымша ақпарат, эссе, мәлімет қажет. «Мөлдір бұлақ» тәрізді журналдар оқу бағдарламасына көмекші құрал ретінде пайдалануға өте қолайлы газет-журнал мақалаларына талдау жасау тапсырмалары беріледі. Осы тұрғыдан алғанда газет-журналдарды мектеп кеңінен пайдалануы тиіс. Ол балаларымыз үшін зор рухани қазына деп білемін. Бұл байланысты біз үзбеуіміз керек. Себебі балалар мүлдем кітап, журнал оқымаса рухани жағынан кедейленеді».

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі жазушы Мағира Қожахметова:
– Қазақ баспасөзі – мемлекеттік саясатты дұрыс жүргізуде Елбасының бірден-бір қолдаушысы әрі көмекшісі. Президенттің бастамалары мен көзқарасын халыққа жеткізіп отырған, насихатын күшейтіп отырған қазақ басылымдары. Сондықтан да оларға қамқорлық қажет. Мәселен 11 мың кітапхана бар. Соларға бір-бірден жаздырса бұл үлкен көмек болар еді».

«Заң» «Медиа – Корпорациясы» ЖШС Президенті Досымбек Өтеғалиев:
– Әлемнің кез келген озық мемлекетінде қағаз түріндегі басылымдар тұрақты шығып жатыр. Технология жағынан дамыған Жапонияның өзінде күніне екі рет – таңертең және кешке 9   миллион  тиражбен шығатын газеттер бар. Дамыған елдерде газет оқу мәдениеті қалыптасқан. Олар содан айырылғысы келмейді. Бұрын бір мезгілдері жапон жастарының кітап оқу дағдысынан айырылып бара жатқаны байқалған. Соның салдарынан жастар еркін ойлауға, ауызекі тілде көркем сөйлеуге қабілетсіздік таныта бастаған. Дамыған мемлекеттерде газет-журнал оқу мәдениеті қалыптасып қана қоймай, жоғары кәсіби деңгейдегі мерзімді баспасөзді шығару ісі мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынған және газет-журнал тарату ісі жолға қойылған. Жалпы, әлемдік тәжірибеден мәлім жайт, газеттерге жазылу ісі негізінен мемлекеттік қолдаудың арқасында жүзеге асады. Қазіргі ақпараттар ағыны қазақ жастарының да санасын еріксіз жаулап алып, рухани жұтаңдыққа ұшыратып отыр. Ұлттық құндылығымызды, мәдениетіміз бен әдебиетімізді сақтаймыз десек ұрпағымызды кітап, газет, журнал оқуға дағдыландыруымыз керек. Қазақтың жоғын тек қазақ газеттері жоқтайды. Жоғарыда айтқан Жапонияда өткен рухани жағынан жүдеулік бізде де жүріп жатыр. Егер мемлекет бізге көңіл бөлсе жағдайымыз түзеледі деген үміт бар. Ассоциация құрайық деген пікірге қосыламын».

Газет-журнал
оқымасақ, ол надандыққа, сауатсыздыққа апарады

Қымбат Әбілда, Республикалық «Айгөлек» балалар журналының бас редакторы:
– «Әлеуметтік желі дамыған сайын сауатты жазатындар қатары кеміп кетті. Қазір кез келген әлеуметтік желіге бас сұқсаңыз, ондағы мәтіндерде тыныс белгісін айтпағанда, қазақ тіліндегі қарапайым ережелердің сақталмайтынын көресіз. Осы тұста қазақ баспасөзі сауатты ақпарат беру арқылы ұтады. Журналистер дерек пен дәйекке сүйеніп, ізденіп, шынайы өмірдің ақиқатын жазады. Бұлар әрдайым идеология майданының алғы сапында жүреді. Қоғамның саясатын, тұрмыс-тіршілігін бірінші болып билікке жеткізетін де – осы журналистер. Ол дерекпен сөйлейді, әліптен аспайды, сондықтан да, ешқандай ағаттық жібермеуі керек. Бұрындары журналистерді бір ғана оқу орны – әл-Фараби атындағы Ұлттық университет дайындайтын. Қазір кез келген университет журналистика факультетін ашып алды да, өз бетінше маман даярлап жатыр. Оларға кім дәріс оқиды, кім сабақ береді? Өздері республикалық деңгейдегі білікті маман дайындай ала ма? Міне, осындай күмәнді мәселелер де жоқ емес».

Талғат Айтбайұлы, «Жыл он екі ай» журналының бас редакторы:
– Кеңестiк қоғамда бұқаралық ақпарат құралдары толықтай мемлекет қарауында болғаны рас. Ақпарат саласы өзгере бастағанда, мемлекет меншiгiндегi баспасөздiң саны азайып, жекеменшiк нысандағы газет-журналдар саны артты. Мемлекеттiк тапсырыс беру үлгiсi АҚШ-та да, Еуроодақ елдерiнде де кең тараған.
Мемлекеттiк тапсырыс неге ресейлiк басылымдардың қазақстандық қосымшаларына берiледі. «Комсомольская правда», «Известия-Казахстан» «Московский комсомолец», «Аргументы и факты» газеттерi мұндай мемлекеттiк тапсырысты жыл сайын алады екен. Жыл сайын Қазақстанда мемлекеттiк тапсырысқа орасан зор қаржы бөлiнедi. Бірақ қарапайым қазақ газеттері бұл тендерді ала алмайды. Тендер қазақ басылымдарын қорлап келеді».
Талғат Айтбайұлы «Дәуір» баспасын қайтаруды ұсынды. «Ол – журналистердің қаламақысына қаланған баспахана» деп көптің көкейіне ой салды.

Болат Батыр, «Үш қоңыр» газетінің бас редакторы:
– «Қазақ басылымдарын мемлекет бағалауы тиіс. Баспасөзге жазылу мәселесі күйіп тұр. Жалпы, қазақ баспасөзі оқырмансыз емес. Тек газетті жарнамалау, жазылуды ұйымдастыру жағы жетіспей жатады. Оқырмандар поштаға барып газеттерге еркін жазылса нұр үстіне нұр болар еді. Жазылуды цифрландыру мәселесі қолға алынса деймін».
Дөңгелек үстелге «Почта сервисі» филиалының директоры Нұржан Жабаев, баспасөзді тарату жөнінен Сәуле Шамарова  қатысты. Олар да көпті мазалаған түйіткілді мәселелерді шешудің тәсілдерін айтты. Дөңгелек үстел барысында қазақ газеттерінің жағдайын қалай жақсартамыз? Не амал істейміз? Кімге барамыз? Биліктің бізге берері бар ма? Отырыста осындай келелі мәселелер төңірегінде әңгіме қозғалды.
Жиынды қорытындылаған Сәуле Мешітбайқызы: «Дәстүрлі газет-журналдар мен телеарналарды осыған тепе-теңдік орнату үшін қолдауды көбейту – заман талабы. Дамыған Еуропадағы елдердің бірі  Францияда, билік тарапы француз тілінің ұлттық құндылығын жойып алмау ниетімен 1 сыныпқа баратын əрбір оқушыға мемлекеттік тілдегі газет-журналды мемлекет есебінен жаздырып, балаларға тегін тарататыны үлгі аларлық тағылым. Бір кезде Ресей империясының өзін ана тілімен «ауыртқан» француздардың басына тілдің жойылу қаупі туып тұр деп кім айта алар? Алайда олар ғаламдық жаһанданудан сескеніп, болашақты болжап іс қылуда. Ал бізде қауіп көп. Сөйте тұра бейқамдық басым. Біздің билік те, балаларын орысшаға беретін әрбір қазақ та ойланатын күн туды» деді.

Түйін
Сөз соңында айтарым, қазақ баспасөзін билік қолдаса, жаһанды жаулап алған дүбәрә мақалалар, жалған ақпараттар, ойлануға мұрша бермейтін өсек-аяңдарға тосқауыл болар еді, әлеуметтік желілерге қауқар емес, қалқан болар еді. Ұлттық құндылықтарды  ресми газеттер емес, ұлтқа жанашыр, мемлекеттің «бел баласы» қазақ баспасөзі ғана дәріптеп келеді, алдағы уақытта да дәріптей бермек. Дөңгелек үстелде сөз болған көкейтесті мәселелер шешімін табады деген сенімдеміз. Ассоциация құруға бел байладық Президент Қ.Тоқаевқа ашық хат жолданады.
Қазақ баспасөзі қоғамдық мәселелерді көрмей, айтпай, жазбай жатыр дей алмаймыз. Әр газеттің өз орны, соған қарай атқарар қызметі бар. Елдің тіл, экономика, экология, тарихи жад, салт-сана, ата дәстүр, әдет-ғұрып сияқты сан-алуан мәселелерінің бәрі де жұртшылыққа жетердей-ақ жазылып жатыр. Алайда сол діттеген нысанасына тию үшін қазақ басылымдарына үкімет тарапынан қолдау қажет. Бюджеттен қазақ басылымдарына бірдей қаржы бөліну қажет. Үлкен мәселенің бірі – осы.

Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің дерегіне сүйенсек, мемлекетімізде 3027 БАҚ тіркелген. Оның 2608-і баспа басылым. 519-ы қазақ тіліндегі баспасөздер. Орыс тілінде шығатындар саны 802. 922 баспасөз орыс және қазақ тілінде шығады. Осының өзінен-ақ ресми тілде шығатын баспасөздің үстемдігін байқайсыздар. Өздеріңіз білесіздер, дамыған елдерде, мемлекеттерде мемлекеттің тілдерін дамыту, тереңдету, өз халқына етене ету, оның бүкіл әлемдік деңгейде үстемдік ету үшін мерзімді басылымдарды пайдаланады. Сол үшін оларға қамқорлық жасайды. Мұны Англия, Франция, АҚШ, Жапония, Германия және тағы да басқа дамыған елдердің тәжірибелері арқылы көруге, байқауға болады. Оларда газет, журнал оқу мәдениеті жақсы дамыған. Үнемі билігіміз үлгі-өнеге алатын Ресейде 52 мыңнан аса мерзімді басылымдар бар. Мерзімді басылымдарға, оның ішінде орталықтан шығатын басылымдарға, тіптен аймақтық басылымдарға да Ресей өкіметі зор қамқорлық жасайды. Олар үшін бюджеттен жыл сайын 600 млн рубль қаржы бөлінеді екен. Тағы бір сіздер үшін назар аударатын бір дерек бүкіл әлемдік газет және жаңалықтар қауымдастығының (WANIFRA) мәліметіне сүйенсек, жер шарындағы тұрғындардың 40 пайызы күнделікті газет оқу машығынан айныған жоқ. Жапондар 51%, олардың «Иоминури» газетінің таралымы 10 млн екен.

Ғаухар Тұрсынқожа